Сауытбек АБДРАХМАНОВ, Парламент Мәжілісінің депутаты:
«Жаңа әліпби жобасын тағы да қайта-қайта қарау, әбден иін қандыру керек екендігі түсінікті. Бұл жер – жеті рет өлшейтін жер емес, бұл жер – жетпіс жеті рет өлшейтін жер. Сондықтан да біз қазірше асатпай жатып құлдық демей тұрмыз».
Өткен жылдың қыркүйегінде қазақ жазуын латын графикасына көшірудің мәселелерін талқылаған парламенттік тыңдауда сөйлеген сөзімізде осылай деген едік. Ол сөз республикалық баспасөзде толық күйінде басылған да болатын. Сол парламенттік тыңдаудан кейін басталған қызба-қызу пікірталас бара-бара шын мәніндегі бүкілхалықтық талқылауға ұласып кете барды. Елбасымыздың жаңа әліпбиге ауысудың жай-күйін дәл осындай көлемде талқылаған ел әлемде бұрын-соңды болмағанын атап айтқаны да есімізде.
Жалпы, Президент Нұрсұлтан Назарбаев ел өміріне тікелей қатысы бар шешімдерді халықпен кеңінен ақылдасып барып қабылдау керектігін қайта-қайта қадап айтып та келеді, солай етудің үлгісін өзі танытып та келеді. Дәл осы мәселеде бұл тіпті келісті көрінді. Әуелі диграфтар мен диакритикалық белгілерге негізделген бір жоба баспасөзде жарияланды. Парламенттік талқылауда сол нұсқа талқылауға түскен болатын. Оның жетістіктері мен кемістіктері сарапқа салынды. Жетістігінен кемістігі көбірек деген пікірге ойысты жұртшылықтың ойы. Араға бірер ай салып барып, таза қазақы әріптерді апострофтардың көмегімен таңбалауға негізделген жаңа нұсқа таразыға тартылды. Бұл нұсқа алдындағыдан анағұрлым дұрыс екен, сөзді әртүрлі оқымауға, қилы-қилы дыбыстауға мүмкіндік бермейді екен десті жұртшылық. Бірақ бара-бара сонысымен қатар жазуды қағазға түсіргенде сырт суретінің көзге сүйкімді көрінбейтіні де бар екен деген пікірлер белең ала бастағандай болды.
Енді, міне, ел мен Елбасы етенелігінің ерекше бір көрінісіне куә болып, қуанып отырмыз. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақ тілі әліпбиін кириллицадан латын графикасына көшіру туралы» 2017 жылғы 26 қазандағы №569 Жарлығына өзгеріс енгізу туралы» 20 ақпанда жарияланған Жарлығы бойынша әліпбиіміз жаңа редакцияда жазылатын болып шешілді.
Неге қуанып отырмыз дейміз? Жазуды жаңғырту – тілді жаңғырту. Тілді жаңғырту – елді жаңғырту. Бұл мәселенің тағдыршешті сипатын соншалықты сергек сезінгенімізге, әліпби ауыстырудың тіл тағдырын ғана емес, ел тағдырын да айқындайтынын баршамыздың білгенімізге, ана тіліміздің болашағына осыншалықты жанашырлық танытқанымызға, қысқасы – елдік мінезімізге қуанып отырмыз. Ел сөзіне ерекше құлақ түрген, бұл іске оңынан да, солынан да, тігінен де, көлденеңінен де қараған, бәрін, бәрін ескерген, жеті рет емес, жетпіс жеті рет өлшеген Елбасымыздың тарих алдындағы жауапкершілігіне тағы бір мәрте куә болғанымызға қуанып отырмыз. Егемендіктің елең-алаңында-ақ басталған, осыдан алты жыл бұрынғы «Қазақстан – 2050» Стратегиясында белгіленген, өткен жылғы сәуір айында жарияланып, жан дүниемізді сәуірде есетін алтынкүректің самалындай желпіп өткен «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты Елбасы еңбегінен кейін бөлекше серпінмен қолға алынған істің тамаша тиянақ тапқанына қуанып отырмыз.
Неге тамаша тиянақ тапқаны дейміз? Өйткені бұл Жарлық қалың көпшіліктің жаңа әліпби қалыптастыруға қойған басты талабының үдесінен шыққандығымен аса бағалы. Ол талап – бір дыбысты бір таңбамен белгілеу. Жалпы, негізінен естілгені бойынша жазылуы – алфавит атаулының даусыз артықшылықтарының бірі. Олай ету жазуды да жеңілдетеді, оқуды да жеңілдетеді, демек, тіл үйренуді де жеңілдетеді. Тілді айқын етеді. Сөзді дәл жаздыртады, дыбысты дәл естіртеді. Жаңа әліпбиден көпшіліктің күткені де осы еді. Халықтың, қалың жұртшылықтың пікірін талай мәрте таразыға тартып, тарихи мәні бар тағдырлы мәселеге барынша байыпты көзқарасты талап еткен, сөйтіп түптің-түбінде барша ел күткен шешімге қолымызды жеткізген Елбасымызға айтар алғысымыз айрықша. Қазақтың «Кеңесіп пішкен тон келте болмайды» дейтіні де осыдан ғой. Жаңа әліпби – рухымызды жаңғыртудың жарқын жетістігі. Құтты болсын айтамыз барша ағайынға!
Берік ӘБДІҒАЛИҰЛЫ, «Қасиетті Қазақстан» ғылыми-зерттеу орталығының басшысы:
Жалпы, әліпбидің ұлттық сана-сезімге, ұлттық мәдениетке ықпалы өте зор. Бұл бұрыннан бері дәлелденген. Сондықтан латын графикасының бүгінгі нұсқасы халықпен бірге ақылдасып, ойын ескеріп, қабылданып жатқан нұсқа. Бұл қадам бір жағынан саяси маңызды деп айта аламын. Әрине көбіне әлі түсініксіз болар. Уақытына байланысты айтар болсам, ережесі жасалғанша әлі біршама ауқымды жұмыс бар. Қазіргі жастарға, үлкендерге мұның қажеті қанша деген сұрақ туындауы мүмкін. Кеңес кезінде әліпби әдейі кириллге ауыстырылған. Осыны ескере отырып қазіргі қадамды тарихи шешім деп қабылдаймын.
Әлбетте мың адам болғаннан кейін мың түрлі пікір болады. Ереже қабылданады. Ендігі уақытта Білім және ғылым министрлігі, тіл институттары осыған байланысты қазақ тілінде жазудың ережелерін қабылдау керек. Яғни дыбыстар толық зерттеледі. Оның өзіне 5 жылдай уақыт кетуі мүмкін. Зерттеу барысында менің ойымша, айтарлықтай өзгеріс болмайды.
Ержан САЛТЫБАЕВ, Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы Қоры жанындағы ӘЭСИ директоры:
Президент бекіткен латын графикасындағы қазақ әліпбиі мамандардың ұзақ мерзімді жұмыстарының нәтижесі және бұл әліпби осы уақытқа дейін айтылған сарапшылар пікірінің жан-жақты үдесінен шығады.
Бекітілген әліпби нұсқасы алға жасалған қадам іспетті, себебі жалпы алғанда бұл қазақ тілінің дыбыстық ерекшелігін айқындайтын әліпбидің фонетикалық нұсқасына көшуді білдіреді. Әліпбиде әлемдік тәжірибеде мойындалған екі диграф – sh мен ch сәйкесінше «ш» мен «ч» әріптерін бейнелеуге арналған.
Қазақ тілінің барлық дауысты дыбыстары жеке белгі ретінде көрсетілген. Атап өту керек, қазақ тілінің вокализмі өте бай, ең алдымен, дәл осы факт диграфтарды қолдануды (алғашқы ұсынылған нұсқа) шектеді. Жаңа әліпбиде бұл мәселе түбегейлі шешілген.
Қазіргі уақытта көптеген заңды сын пікірлердің тууына себепкер болған «диграфтық» және «апострофтық» нұсқалардан гөрі, қазақ тілінің дыбыстық ретін толық ашып көрсете алатын әліпбиі жасалды деп айтуға болады.
Енді жаңа әліпби қоғамның түрлі топтарымен бірауыздан қабылданып, күнделікті қолданысқа енеді деген шынайы үміт бар.
