Ғылманидың қызы

Үкіжанға айналған Мүмина

– Апа, өзіңіз жайлы ай­тыңыз­шы.

– Азан шақырылып қой­ғандағы есімім Мүмина, бірақ бұл ат аталмай кетті. Оның себебі 1928 жылы біздің үй кәм­пескеге ілікті де, ауылдан 9 адам болып Ақмолаға қоныс аудардық. Сол келген күні әкем ұсталды да, қолы­мыз­дағы ауылдан әкелген бар­ тамағымызды мілиса алып кетті. Әке түрмеде жатыр, ал анам байғұсты қалада еш­кім танымайды. Аштыққа ұры­нып, үш сәби, әжем төртеуі Ақ­молада аштан өлді. Тірі қалған Қамат деген жалғыз бауырым екеумізді әкемнің бір шәкірті аман қалсын деп Жаңарқаға алып кетті.

Түрмеде отырған әкемді құт­қарғысы келген мілисалар қалай шығарамыз деп басы қатқанда абақтыдағы тұтқын Әбдікәрім Мүсимов деген кісі қайтыс болады. Сол адам­ның­ құ­жатын әкеме беріп, Ғы­л­­­ма­­ниұлы өлді деп, әкемді Мү­­симов қылып шығарып жі­­береді. Түрмеден босап отба­сын іздесе, 9 жаннан жал­ғыз әйелі ғана қалған. Екі бала Жаңарқада, түгендеп жүрер заман емес, әкем әйелін алып Омбы жаққа тартып кетеді. Содан бас­тап әкем Садуақас Ғылмани емес, Әбдікәрім Мүсимов, мен Мүмина атымды тастап Үкіжан Мү­симова болдым. Тек 1999 жылы алғаш ұмра қа­жылыққа барарда жаңадан құ­жат тапсырарда қабылдап отырған азаматқа: – Ботам, осы уақытқа дейін қашқынның қы­зы болып келдім. Енді ажал жақындаған сияқты, енді өзім­нің әкемнің атын жазуға бола ма? – деп дұрыс тегімді қайтып алдым.

Мүсимова болып кешкен ғұмыр

Үкіжан апаның жасы 95-те. Ішкі әлемінен нұр тө­гіл­ген, құлыным, балам, қара­ғым деп отырып әңгімесін айтқан ананың сыры тек бір отбасының ғана емес, тұтас халықтың зары іспетті.

– Апа, әкеңіз Омбыға кет­ті, сіздер болса Жаңарқада жүр­­сіздер, содан қалай қайта табыс­тыңыздар?–деймін ойға шомып кеткен апаны сөзге тартып. – Құлыным-ау, ол да ұзын сонар әңгіме дейді – қиын кезеңдер болса да балалығы ес­ке түскен Үкіжан-Мүмина апа.

Біз барғаннан кейін Жа­ңарқада да аштық біліне бастады. Ол кезде сиырды бұзаумен сауады ғой, сонда інім ананың-мынаның бұзауын ұстап тұрып сиырын саууға көмектеседі де, бір күріжке сүтті өзі сол жерде ішіп, біреуін маған әке­ліп беріп жүрді. Ол сүт ішке тұрмайды. Содан ие болып әкел­­ген кісіге бізді Ақмолада тұ­ратын нағашы апамызға апа­рып салыңыз деп жалындым. Ол кісі Ленин көше­сінде тұ­ратын нағашы апамызға әкеліп тастады.

Апам бізді жуындырып, қо­лындағы бар тамағын беріп болған соң, «Ел жақтан аштықтан қашқандар Омбы асып жатыр екен,  мен вокзалға барып, біліп келейін», деп кеткен. Балам-ау, мен Алланың талай рет үйірілтіп әкеліп көмектескенін көзіммен көр­дім ғой. Барса, вок­залда атам мен әкемнің іні­сі Кәкен Ом­бы­ға кетпекші бо­лып Ақ­молаға келіпті. Екеу­міз­дің арық­тығымыз сондай тек сүлде, сүйек­ке жабысқан те­рі ғанамыз, жүретін әл жоқты­ғынан Кәкен ағам екеумізді көтеріп вокзалға әкеледі. Сонда атаммен көрісіп жылағаным есімде.

Екінші бір Алланың көме­гін көргенімді айтайын. Заман кіш­кене дұрысталды ғой, қой Омбыда жүре бергеніміз жарамас деп елге қайттық. Әкем колхозда жұмыс істейді. Біздерді балалар демейді, таң атысымен колхоздың жұмысына әкетеді. Бір күні арамшөп отап жүрсем, алдыма қағаз ұшып келді. Қа­расам газет. Оқып отыратын шама бар ма, қалтама салып алып жұмысымды істей бер­дім. Кешке үйге келіп шам жарығымен оқысам, «Ол­жабай, Барлыбайдың молда­сы болған Сәкен қалпенің тамы­рына балта шабылсын. Ол түсін өзгертіп, Әбдікәрім Мүси­мов болып жүр», деген мазмұнда газетке мақала басылыпты. Қайтадан жылап-сықтап, әкемнің Әшірбек деген досы бір ат тауып беріп, әкем сол түні маған хат жазып қалдырғандай «Әйел алып келуге кеттім» деп бой жасыруына тура келді. Әкем түн ортасында ізін суы­тып үлгерді, ал таң ата үйге мі­ли­са келді.

–  Әкең қайда?

– Жоқ білмей­мін, кеше арам­шөп жұлып жұмыстан келсем мынадай хат жатыр, – деп көр­сеттім.

– Әй­дә жүр, – деп мені алып Ерей­мен­таудың Павловка де­ген же­ріне әкеліп қамап тас­тады. Екі кө­зім бұлаудай жылап отыр едім, терезе шынысын тесіп, тасқа оралған хат түсті. «Ертең сені маған алып келеді, сонда ештеңе біл­меймін, әкесі үшін баласы жауап бермейді деген Сталиннің сөзін айта бер. Ал мына хаттың көзін құрт» деген жазу бар екен. Әл­гі хатты жыртқанның үстіне шайнап жеп қойдым. Ер­теңіне жауапқа алып келді. Қабағы түксиген біреу зекіп сөйлеп, әкемді сұрады. «Шөп жұлып келсем, әкем жоқ, әйел алуға кеттім деп хат қалдырыпты дегеннен танбай, әке үшін бала жауап бермейді», деген қаулы шыққан дедім.

Ауылға жетсем, қолымыз­да­ғы барымыз – бір сиыр мен бір жылқыны колхоз алып қо­йыпты. Енді қайтемін, Тор­ғай деген жерде әкемнің інісі тұ­рады, таңертең ерте тұ­рып алып Торғай қайдасың деп жүгіріп келемін. Артымнан бір бала қуып жетіп, жолда қас­қыр жеп қояды, серік бола­йын деді. Екеуміз жедел-жедел басып, күн батқан соң Торғайға жет­тік. Әкем әлі сол ауылда жүр екен. Болған оқиғаны естіген соң, «қой, қарамды батыру керек екен» деп елден кетті. Ал мен сол үйде қалдым. Бірақ та­мыздың аяғы болып қалған, ойым мектепке бару. Содан жолға шығып, қалаға баратын бір жүк машинасына отырып, Ақ­молаға жеттім. Бөлке апам­ның қолына тағы да келіп, қазіргі №4 мектепке Үкіжан Мүсимова болып сабаққа бардым. 1937 жыл ғой, егер әлгі текке жазылмасам, мектепте де оқи алмайтын едім.

«Дініңді дүниеге сатпа»

Әңгіме Мүмина апаның аузынан шыққанымен, бұл тек жеке бір адамның ғана емес, сол кез­дегі көзі ашық әрбір азамат­тың, құдай жолын хақ деген әрбір дін өкілінің басынан кешкен зар еді.

Үкіжан-Мүмина апа әкесі ту­ралы айтудан жалықпайды. Жа­сы келіп қалса да әкесі мол­далық еткен мешітке атын алып беруде талай емен есікті қақ­қанын, Иманғали Тас­мағам­бетовтің Астана қала­сы­­ның әкімі болғанда қол­дау көр­сеткенін, әкесінің ең­бек­терін зерттеп жарыққа шы­­­ғаруда тер төккен Дихан Қам­забектің мешітке құ­жат туралаймын де­генде сол кездегі қалалық тіл депар­та­­ментінің басшысы бол­ған Қонысбай Әбілдің жан­ашыр­лық танытқанын айтудан жа­лық­пайды.

– Апа-ау, әкеңіз қудаланып жү­ріп Омбы асып, сол жерде колхозда жұмыс істеді дей­сіз, ал молдалыққа қашан орал­ды? – деймін. – Ойбуй шыра­ғым-ай, аты-жөнін жасырып, басқа адаммын деген адамда қан­­дай күй болады? Бірақ әкем ең­бектен еш қашқан жоқ. Ол кез­де тұқымды қолмен шашады ғой, сонда әкемнің бір күні 7 гек­тар жерге тұқым сеуіп әб­ден қалжырағаны туралы өзі жайын­дағы естелігінде жаз­ғаны да бар. Осындай дің­келеткен ауыр жұмысқа әкемді қимаған­дар, Сейполла Ақажан қалпе бас­таған жақындары жандарына кө­шіріп алады. Сол жерде екі жыл отырған соң 1946 жылы Ақ­моладан арнайы нағашымыз Омар баласы Садуақас пен Ахмет баласы Мұстапа іздеп келіп,  Ақмолаға діни уәкіл бо­луға шақырады. Барғысы келмесе де ел атынан қиылып отыр­­ған жақындарын қимай әкем Ақмолаға көшеді. Қазіргі Ғыл­­мани атындағы ме­шіттің ор­нында ол кезде Құ­сайын де­ген кісінің екі бөлмелі үйі бол­ған. Сол үй мешітке айналып, жыл сайын үлкейтіліп, Ақ­мола­дағы ислам дінінің ор­та­лы­ғы­на айналды.

1953 жылға дейін Ақмолада тұр­дық. Ол кезде Қазақстанда діни басқарма жоқ, дінбасы Тәшкенде. 1953 жылы әкемді бүкіл Қазақстанның қазиы етіп бекітті де, біз Алматыға көштік. Кім-кімнің де өз әкесін керемет кө­рері анық, әй бірақ, менің әкем­дей жан сирек. Алдына қой­ған асын өмірі өзі жемейтін, жа­нында отырғандарға бөліп салып беріп, Алла берген ри­зықты бөле-жара жеген дұ­рыс, берекесі артады дей­­тін. Үне­мі оқып, жазып жүретін, зердесіне тоқыған дү­ниені аямай бө­лісетін дархан жан еді. Бұрын әкемнің соны­сын ұға бермейтін едім, енді қазір өзім асты жал­ғыз іше ал­маймын. Балам-ау, әкем Ал­ма­тыда Қонаевтың қасында жа­тыр, өз өсиеті бойынша ма­­зар тұрғызбай белге дейін бе­кі­тіп, басына мұқалақ тас қой­дық. Өзі мен кеткенде же­тісі, қырқы, жылы дегенді бер­мей, ол қаражатты жетім-же­сірге бер деген соң солай жаса­дық. Ертең мен өлсем де белге дейін бекітеді.

Әкемді мешіттен шығарды. Сондағы балам халықтың құр­­ме­тін айтайын, Кеңсайға де­йінгі 25 шақырым жерге мүр­десін иыққа салып көтеріп апар­ды. Көшеде көліктер дыбыстап шығарып салды. Әкем «ді­ніңді дүниеге сатпа» дейтін сол қалыбынан жазбай кетті жарықтық.

Өмірден жақсылықты да, жаман­дықты да көрдім. Азамат болған ұлым Таразға жұмыспен кет­тім деп, сол күйі оралмады. Қатты күйзелдім. Бірақ тәу­беме келдім. Алматыда мамыр айы қандай, уылжып тұрған, жаз емес пе, сонда мен үстіме қа­­лың күпәйке, басыма түбіт бө­ке­бай тартып арық жағалап ұлым­ды іздейді екенмін. Бір күні арық жағасында есімді жи­дым. Құдай-ау, мен Аллаға қар­­сылық жасап, қайтпасқа кеткен ұлымды іздеймін деп мына түс­кен күйім не деп, өзімді сөк­тім. Содан ес жидым. 95-ке жасым келді, әкемнің аты өл­ген жоқ, мешіті мен му­зейі бар, артында қалған мұ­ралары кі­тап болып шығып жа­тыр, Ал­лаға шүкір, өрен-жа­раным айт­қа­нымды екі етпейді. Ба­лиғатқа толғаннан бастап намаз оқыдым, қаза қылмадым. Қан­ша ғұмыр қал­ғанын бір Алла біледі, бі­рақ ана дүниеге кетуден қо­рықпаймын. Жақсы көретін жа­қындарым сонда, мына дү­ниеге бәріміз қонақпыз, тек қан­дай қонақ бола алдық? То­бамнан жаңылмадым, құлы­ным, соны дәтке қуат етемін, мен де жұмырбасты пендемін, жаза басып, қиянат жасаған жерім жоқ сияқты көрінеді, бірақ қатесіз емес шығармын.

Мүмина апам ойланып оты­рып қалды. Тыныштығын бұз­бай тарам-тарам болған апа­ның қолына бір, мейірім тұн­ған жүзіне бір қараймын. Сол сәт үнсіздікті апаның өзі бұзды. Ауыз үйде жүрген неме­ресіне дыбыстап: – Қарғам-ай, атаңның бір кітабын алып келші, мына тәтеңе жазып берейін, – деп Садуақас Ғылма­нидің «Заманымызда болған ғұламалардың ғұмыр тарихтары» деген кітабын сыйға тарт­ты.

Анар ТӨЛЕУХАНҚЫЗЫ,
«Егемен Қазақстан»