– Қаншама абайтанушы, қаншама ғалым сарсыла іздеген «Абай» журналының 12-ші нөмірін табу бақыты сізге бұйырған екен...
– Иә, журналдың бұл нөмірі 2017 жылдың көктемінде табылған болатын. Бұған дейін баспасөз тарихын зерттеуші ғалымдар арасында «Абай» журналының соңғы нөміріне қатысты түрлі пікірлер айтылып келгені белгілі. Б.Кенжебаев, Қ.Аллаберген сынды ғалымдар журналдың 11 нөмірі ғана шықты деген пікірді ұстанса, зерттеушілер К.Нұрпейісов пен Б.Жақып, 1992 жылы қайта шыққан «Абайдың» тұңғыш редакторы Р.Мұсаұлы журналдың 12 саны шыққандығын жазған еді. Алайда журналдың 12 нөмірі шықты делінгенмен еш жерден табылмаған болатын. Менің зерттеп жүрген тақырыбым қазақ журналдары болса да, неге екенін білмеймін, соның ішінде «Абай» журналына ерекше ықыласым ауды. Ғылыми жетекшім, филология ғылымдарының докторы Айгүл Рамазаннан бұл журналдың екі нөмірінің жоқ екендігін білдім. Сөйттім де «қайтсем де табуым керек» деген мақсат қойдым алдыма. Бір жағынан бұл тақырыпты зерттеп жатқан адамның жоқтығын да байқадым. Содан не керек, журналдың екі нөмірін іздеп, талай жерге хабарластым. Семей мен Өскеменнің бүкіл музейлеріне телефон шалдық. Ешқандай дерек табылмады. Сөйтіп жүргенде бір күні Алматыдағы Әуезов музейінен неге іздемеске деген ой келді. Таңертең тұрдым да «әуелі кітапханаға барайын, сосын музейге баруым керек» деп шештім де автобусқа отырдым. Қызық болғанда мен мінген автобус музейдің дәл жанынан тоқтай қалсын. «Музейге кірсем кіріп шығайын, кітапханаға сосын барармын» дедім де музейге кірдім. Музей қызметшісі барлығын мұқият таныстырып шықты. Шынымды айтайын, музейден ерекше әсер алдым. «Абай» журналын сұрап едім, «жоқ» деді. Әуезовтің тапсырған дүниелерінің тізімін бір шолып шықтым. Ешқандай жазу көзге түспеді. Кетіп бара жатыр едім, күзетші апа: «Мына жақта көрме залы бар. Оны көрмейсің бе?» деді. Бір құдірет болды ма? Құдайдың көмегі ме? Көрме залының табалдырығынан аттағанда көзім бір-ақ жерге түсті. Ешқайда қараған жоқпын. Тек сол жерге қарай жүрдім. «Абай», 12-ші нөмір» деген сөз көзіме оттай басылды. Жерге отыра қалып, қалтамнан дереу телефонды алып, жетекшіме звондадым. «Апай, сүйінші». «Не болды?». «12-ші саны табылды». Жетекшім әуелде сенбеді. «Ертең өзім барып көрейін» деді. Ертесіне ол кісіні музейге ертіп келдім, «құдіретіңнен айналайын» деп журналды көріп, қатты қуанды. Бағасын біледі ғой. «Мұны мүйізі қарағайдай талай профессор таппаған. Әзірге ешкімге айтпай-ақ қояйық. Қазір біреу естісе түнімен алдырып, аударып, ертең сен шығарғанша шығарып қойып жүрер» деді ұстазым. Сөйтіп біраз уақыт жабық ұстадық. Журналды төте жазудан кирилл қарпіне түсіргенше екі айдай уақыт кетті. Жасыратыны жоқ, журналдың соңғы санын тапқанымды көре алмай, «келді де бір студент таба салды» деп мені жаратпаған кісілер де болды. Профессор Кәкен Хамзин: «Алтын, бұл – өте жақсы жаңалық. Ел не айтса соны айтсын. Жатқан дүние 100 жыл, 1000 жыл жатуы мүмкін. Ал сен соны тауып, ғылыми айналымға енгіздің» деді. Ұстазымның сол бір сөзі маған қанат бітірді.
– Қателеспесем, былтыр журналды 100 жылға жуық уақыттан кейін қайта басып, жарыққа шығардыңыздар.
– Иә, былтыр әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті ректорының қолдауымен Алаш қаласында «Алашорда» баспаханасында басылған «Абай» журналының 12-ші санын ешқандай өзгеріссіз, факсимилдік басылым үлгісінде 100 данасын қайта шығарған болатынбыз. Биыл аталған журналдың 100 жылдығына орай тағы да 50 данасы шығарылды. Қазір журналдың бұған дейін еш жерден табылмаған №9 санын іздестіріп жатырмын. Ташкентке сұраным жібердік, бір апта көлемінде жауап келуге тиіс. Реті келгенде айта кетейін, журналдың 100 жылдығына орай Абайдың қара сөздерінің 100 дана дискісін шығардық.
– Сонда журналдың сіз тапқан соңғы нөмірінде қандай мақалалар шыққан?
– Журналдың №12 санының мұқабасында1918 жылдың 15 қарашасында, сенбі күні шыққандығы жазылған. Сондай-ақ араб әрпімен басылған журналда Мұхтар Әуезовтің «Өліп таусылу қаупі», Шәріп Ақпанның «Опасыздық. Берекесіздік», авторлары белгісіз «Кооперация жайынан», «Жұмсаушы жалшы», Ғайса Тоқтарбековтің «Ғылым тілі туралы» мақалалары, Абай Құнанбайұлының «Есті мен ессіздік парқы» атты қарасөзі, Жан деген автордың «Сағындым», Ж.А. деген бүркеншік есімді ақынның «Көшу» атты өлеңдері және «Уақ қарыз серіктігінің жалпы ережесі», Мағауия Абайбаласының «Медғат-Қасым» поэмасынан үзінді басылған. Журналдың табылмаған екі санын іздестіру барысында аңғарғаным, басылымның барлық саны бір жерге жинақталмағандығы. Алматыдағы Ұлттық кітапхана мен Ғылым академиясында екі-үш саны сақталған. Таңғалғаным, журнал жарық көрген Шығыс Қазақстаннан, Семейден журналдың бірде-бір нұсқасы табылмады.
– «Абай» журналының редакторлығына қатысты да түрлі пікірлердің айтылып келгені рас. Бұл жөнінде не дейсіз?
– Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында шыққан бірер еңбекте журналдың редакторлары ретінде Ж.Аймауытов пен М.Әуезов қатар аталынып жүрді. Ал соңғы жылдары зерттеушілердің біразы «Абай» журналының редакторы Ж.Аймауытов екендігін айқын көрсетіп жүр. Ақиқатқа жүгінсек, журналдың 2,3 сандарында да ғана «Шығарушы – Басқарма», ал қалған 1, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 11, 12 сандарында «Шығарушы – Жүсіпбек Аймауытов», кей сандарында Юсупбек Аймауытов деп жазылған. Сондықтан журналдың редакторы Жүсіпбек Аймауытов болды деп сеніммен айта аламыз. Журналдың алғашқы жазушылары: Мәннан Тұрғанбаев, Жүсіпбек Аймауытов, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Мұхтар Әуезов, Сәбит Дөнентаев, Сейітбаттал Мұстафин болды. Кейіннен бұлардың қатарына Ғұмар Қарашбаласы, Шәкәрім Құдайбердиев, Мағжан Жұмабаев, Ақылбай Абайұлы, Мағауия Абайбаласы, Шынжы Керейбаев, Ғабдолла Байтасов қосылды. «Абай» журналында редакция тарапынан басылым айына екі рет шығады деп көрсетілген. Алайда алғашқы жарық көрген ақпан айында қатарынан екі саны басылған журнал одан кейінгі уақыттарда айына тек бір санын ғана шығарып тұрған. Сондай-ақ журналдың кейбір сандары 16-17 бет, кей сандары 21 бет көлемінде жарық көрген.
– Осы журналдың тағдырын кешкен, кейбір сандары жоғалып кеткен қазақ журналдары бар ма?
– Мен негізінен бұған дейін көп зерттелмеген қазақ журналдарын зерттеп жатырмын. Астанадағы Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессоры Қайрат Сақ жақында «Сәуле» деген журналдың бірнеше санын біз секілді факсимилдік басылым үлгісінде қайтадан басып шығарды. Бірақ неге екенін білмеймін, осы журналдың бірінші саны шығарылған жоқ. Журналдың бұл нөмірінің түпнұсқасы Алматыдағы Ұлттық кітапханада тұр. Қолжазба күйінде. 120 бет. Әрине, 120 бетті кирилл қарпіне түсіру үлкен жұмыс. Журналдың түпнұсқасын парақтап шыққанымда кейбір беттеріне құр ақ парақтар кеткенін, яғни түк жазылмағанын байқадым. Сірә, бір автор мақала әкелем деп ұмытып кеткен немесе кешіктіріп әкелген болуы мүмкін. Журналдың бұл нөмірі алдағы уақытта кирил қарпіне түсірілетін шығар деп ойлаймын. Кезінде «Балапан» деген қазақ журналы шыққан екен. Бірақ ғалымдар бірде-бір нөмірі сақталмағанын жазады. «Мұғалім» деген де журнал жарық көріпті. Бірақ журналдың бір ғана саны сақталған. Негізі бұл басылымның 8-9 саны шыққан болуы керек. Қысқасы, зерттеймін деген адамға зерттеп, зерделейтін қазақ журналдары аз емес.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен Азамат ҚАСЫМ,
«Егемен Қазақстан»
Шығыс Қазақстан облысы
