Тергеу ісін сот құзыретіне беру мәселесі Қазақстан Республикасының 2010-2020 жылдарға арналған құқықтық саясат тұжырымдамасында көрініс тауып, Елбасының «100 нақты қадам» Ұлт жоспарында жалғасты. Тергеу судьясының мақсаты – өзіне қылмыстық қудалау функциясын қабылдамай, соттың бақылауын жүргізуді жүзеге асыру. Тергеу судьясы – қылмыстық процестегі тараптар мүмкіндіктері теңдігін, жеке адамның конституциялық құқықтарының сотта қорғалуын, негізсіз айыптаудан және сотталудан, адамның және азаматтар құқықтары мен бостандықтарының заңсыз шектелуінен қорғауды қамтамасыз ететін процессуалдық дербес тұлға болмақ.
Қылмыстық-процестік кодекстің 55-бабында тергеу судьясының сотқа дейінгі тергеп-тексеру жұмыстары барысында кездесетін кемшіліктерді жою үшін оған бірнеше өкілеттік берілген. Ендігі жерде күзетпен ұстау, үйқамақта ұстау, лауазымнан уақытша шеттету, жақындауға тыйым салу, экстрадициялық қамақ мерзімдерін ұзарту, кепілді қолдану, мүлікке тыйым салуды санкциялау тергеу судьясының құзыретіне берілген. Сондай-ақ күзетпен ұсталынатын адамды сот психатриялық және /немесе сот-медициналық сараптама жүргізу үшін медициналық ұйымға мәжбүрлеп орналастыру, бұрын өзіне қатысты күзетпен ұстау қолданылған адамның психикалық ауру фактісі анықталған кезде оны ауруларды қатаң оқшаулау жағдайында ұстауға лайықталған психиатриялық көмек көрсететін арнаулы медициналық ұйымға ауыстыру, мәйітті эксгумациялау, күдіктіге, айыпталушыға халықаралық іздеу жариялау секілді міндет те тергеу судьясына жүктелген.
ҚПК-ге толықтырылған 42-1-баптың 1-бөлігіне сай «Қазақстан Республикасында қылмыстық сот ісі қағаздағы және /немесе электронды форматтарда» жүргізіледі. Сондай-ақ ҚПК-нің 131-бабының 4-бөлігінің 6-тармағында: «Жердің шалғайлығы немесе тиісті қатынас жолдарының жоқтығы салдарынан, сондай-ақ төтенше жағдай немесе төтенше ахуал жағдайларында адамды тергеу судьясына уақтылы жеткізуді қамтамасыз ету мүмкін болмаған кезде жетпіс екі сағаттан аспайтын мерзімге ұстауға жол берілетін жағдайларды қоспағанда, адам қылмыс жасады деген күдік бойынша – қырық сегіз сағаттан аспайтын мерзімге, ал кәмелетке толмаған адам жиырма сағаттан аспайтын мерзімге ұстап алынуы мүмкін», деп көрсетілген.
Жаңа редакцияда жазылған ҚПК-нің 133-бабы, 2-бөлігіне сәйкес ұстап алынған адамды ұстау орнының бастығына күдіктіні күзетпен ұстауды санкциялау туралы сот қаулысы келіп түспесе, ұстап алынған адамды ұстау орнының бастығы, осы кодекстің 131-бабының 4-бөлігінің 1-6 тармақтарында көзделген жағдайларды қоспағанда, оны өзінің қаулысымен дереу босатады және бұл туралы прокурорды хабардар етеді.
Осы орайда, 2018 жылдың екі айында Мұнайлы аудандық сотының тергеу судьясының өндірісіне санкциялауға барлығы 14 өтінішхат, оның ішінде 7 күзетпен ұстау бұлтартпау шарасын қолдану, 3 күзетпен ұстау бұлтартпау шарасы мерзімін ұзарту, 1 кепіл түріндегі бұлтартпау шарасын қолдану, 2 тергеу судьясының санкциясынсыз жүргізілген тінтуді заңды деп тану туралы, 1 тергеп-тексеру мәліметтерін алу өтінішхаттары түсіп, қаралды.
2015 жылдан бастап іске қосылған тергеу судьясының өкілеттіктері жыл сайын артып, азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының қылмыстық процестік заңның талаптарына сай қорғалуын да жүзеге асыруда.
Бауыржан ЕЛЕМЕСОВ,
Мұнайлы аудандық сотының төрағасы
Маңғыстау облысы
