Тіл ғылымының негіздеріне жаңаша көзқарас қажет

Ең әуелі, қазіргі жалпы тіл білімі ғылымы, бір жағынан, «тіл мен ойлау бір-бірімен тығыз байланысты» дей отырып (бұл әдетте, бүгінгі тілдік құбылысқа қатысты айтылады), «тіл – кездейсоқ пай­да болған құбылыс», «сөз – шартты бел­гі, оның аталатын затпен (денотат­пен) еш байланысы ­жоқ» деген ақиқатпен мүлде сәй­кес келмейтін көзқарастарды дә­ріп­теуде: жоғары оқу орындарында осылай оқытып, ғылыми еңбектерде ғалымдарымыз осылай жазып келеді. Егер басынан бастар болсақ, қазіргі тіл білімі ғылымы тіл дыбыстарының да жаратылыс та­би­ғатын дұрыс танып отырған жоқ. 

Академик Құдайберген Жұба­нов «Политехникалы мектеп» атты жур­налдың 1933 жылғы 7-8 сандарында жарияланған «Қазақ тілінің ғылыми курсы жөнінен лекциялар» атты ең­бегінің «Қа­зақ тілінің фонетикасы» атт­ы бөлімінде үнді-еуропалық тіл бі­лімі ғалымдарын сынай келіп: «...Ды­бысты тілдік қасиеттерден айырып алып зерттеді. Оның шығатын орнын, ... ауыздың кең ашылуы мен тар ашы­луын, ерін мен езудің өзгеруін, таң­дайға тілдің ұшы тиюі мен ортасы соғылуын, жұтқыншақтың қаншама дірілдеуін, іштен шыққан ауаның ауызбен кетуі мен мұрынмен кетуін – міне осыларды тексерді...» деп, тілден сая­сат жасаушылықты ғана емес, сонымен бірге тіл табиғатын физикалық немесе биологиялық құбылыс ретінде ғана танытып, бұрмалай зерттеуді де қатты сынаған болатын. Ол тіл дыбыстарын «сөз жасайтын кірпіштер» түрінде түсінетін ғалымдарды: «... тіл болмас бұрын дыбыстар, дыбыс болғанда да осы күнгі біз білетін а, б, ш болған сияқты көрінеді. Жеке, айырынды дыбыстар тілдің арғы атасы сияқтанады... Күні бүгінге шейін тіл мамандары тіл дыбыс­тарын осы түрде, осы грек дәуіріндегі атом түрінде танып келеді... Бірақ лаж нешік! Жәй, сауатты адам ғана емес, атақты деген тіл мамандарының өзі-ақ, ірі-ірі профессорлар-ақ университет кафедраларына шығып тұрып, ғылыми еңбектеріне жазып тұрып, тіл дыбыс­тарын грек дәуірінің атомдары қы­лып шығарса да, ешкім оған күл­меуіне, оны мазақ қылмауына таң­данбай болмайды. Әрине бұл – таңданарлық күй емес, сүйегі бос көңілшектер қамығып, жігері жанған қайраттылардың жыны қозғандай хал... Міне, бүгінгі тіл ғылымы осындай дәрежеде...» деп ашына жазады.

Расында да, қазіргі жоғары оқу орындарында да тіл дыбыстарын таныту деңгейі әлі де осы дәрежеде ғана қалып отыр. Біздіңше, тіл дыбыстарының гене­тикалық табиғатын дұрыс танытатын, олардың пайда­ болуының жұп дыбыстық негіз­дерін жоғары оқу орындарында жаппай оқытатын кез келді. Өйт­кені қазіргі ғылым­дағы тү­сінік бойынша, тіл дыбыс­тары – еш мағынасыз, атаумен еш бай­ланыссыз, кездейсоқ пайда болған және тілде кездейсоқ қолданылған, яки шартты түрде ғана алынған бір бос материал ғана. Бұл түсінік бойынша, кез келген затты кез келген дыбыс­тық материалмен атай беруге болады. Ең сорақысы сол – тіл­ ды­бысында мағына жоқ, ал сөз­де мағына бар, – деп оқытып ке­леміз. Сонда мағынасыз дыбыстан мағыналы сөз қалай пайда болды? – деген сұрақ еш­кімді ойландырмайтынына да таңғалып жатқан жан жоқ. Осыдан келіп, енді тілдегі сөздер де кез­дей­соқ атала салған атаулар болып шығады. Қысқасы, қазіргі қа­лыптасқан тіл білімінде, бұл тек қазақ тіл біліміне ғана тән жағдай емес, орыс және батыс тіл білімінде де солай – тіл және ойлау байланысы, тілдің пайда болуы, яки тіл философия­сы өз шешімін таппай келді.

Қазақ тіл біліміне келсек, А.Бай­тұр­­сынұлы атындағы тіл­ білімі институтында жалпы тіл білімімен айналысатын ғы­лы­ми бөлім де жоқ, өйткені ке­ңес­тік дәуірде бұл мәселемен ұлт тілдерінің өкілдері емес, не­гі­зінен, орыс тіл білімі мен фи­лософиясының көрнекті өкілдері ғана айналысатын да, олардың да белгіленген межеден артық кетуге мүмкіндіктері болмайтын. Қазіргі кездегі «Жалпы тіл білімі» деп аталатын кафедралары бар жоғары оқу орындары, негізінен, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті мен әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті және Абылайхан атындағы әлем тілдері және халық­аралық қатынастар универ­ситеті ғана. Бұларда да бұл пән­ді бұрынғы ескі сүрлеумен оқы­­тып келеді. Мысалы, орыс ті­лін­дегі «Жалпы тіл білімі» деп аталатын 1970 жылғы атақты оқулықта тілді «белгілік жү­йе» деп атап: «Адамзат тілінің бел­гілік табиғаты (знаковый­ характер) оның негізгі ерекше­ліктерінің және универсальды сипаттарының бірі болып табылады» деп көрсетеді. Ал біздің қазақ тіл білімінде мұны «тіл – таңбалық жүйе», деп түсіндіреді. Бірақ «знак» терминін «таңба» деп аударудың қаншалықты дұрыс екеніне мән беріп жатқан жоқпыз. Түркілік танымдағы таңба аса құпия, киелі (сакральды) ұғым емес пе еді? Мұны жай ғана қолданыла беретін «белгі» (знак) сөзінің мағынасы қалайша бере алады? Қазақ түсінігінде, бір рулы елдің тек бір ғана таңбасы болған. Ал орыс тіл біліміндегі «знак» дегеніміз – кәдімгі сөз ғана. Тіпті кейіннен сөз тіркесі, сөйлем, мәтін ұғымдарын да осы қатарға қосып жүр. Егер тілдегі әр сөз бір таңба болса, сон­да бір тілдің өзінде сан мың­даған таңбалар болмас па еді – мұндай жағдайда таңбаны айырып танудың өзі мұң болмай ма! Демек орыс тіл біліміндегі «знак» термині қазақ тілінде «таң­ба» болып орынсыз аударылып жүр.

Біз бұл бағыттағы жаңа ізде­ніс ретінде осы мақала авто­ры­ның көп жылдық ғылыми ізде­ністерінің нәтижесі болып табылатын, Қорқыт Ата атындағы Қы­зылорда мемлекеттік универ­ситетінің Ғылыми кеңесінің бас­паға ұсынуымен жарық көр­ген «Тіл генетикасы: тіл­дік­ таңба-нышандық жүйе» (Алма­ты. «Үш Қиян» баспасы, 2014. 21,5 баспа табақ) атты моно­графиялық еңбегін ғылыми көп­шілік назарына ұсынып ке­леміз. Еңбек Философия, саясаттану және дін­тану институтында талқыланып, ғалым­дар қолдауына ие болды. Сондай-ақ А.Бай­тұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында талқыланып, бірқатар пікірлер ай­тылды. Әсі­­ре­се қазірде елімізде тіл ғы­­лы­­мы­ның философиялық жа­ғы­нан, яғни жалпы тіл білімі тұрғысынан зерттелуі мүлде назардан тыс қалып отырғанына, ал тілдік құбылысты философиядан тыс зерттеудің болашағы бұлдыр болатынына назар аударылды. Еңбек бұл тұрғыдан өзінің жаңашылдығымен көрінетіні атап өтілді. Бұл тұрғыдан осы еңбектің негізгі қағидаларының Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті мен Қазақ мемлекеттік Қыздар пе­дагогикалық университеті маман ғалым-ұстаздарының тарапынан қызу қолдау тапқанын атап айтқымыз келеді.

Еңбекте адамзат тілі пайда болуының философиялық мәселелері де, таза линг­вис­ти­ка­лық жайлары да жан-жақ­ты қарастырылған. Біздің зерт­теуімізде тіл «белгілер жүйесі» емес, «таңба-нышандық жүйе» ретінде түсіндіріледі. Таңба мә­селесі мұнда мүлде жаңаша тұр­ғыдан қарастырылады. Тілдік таңбалар ең ілкі тілжасам дәуірі адамдарының ғаламтанымдық сипаттағы ойлауы нәти­жесінде пайда болған және олар базистік сипаттағы ғаламтанымдық дең­гейдегі логикалық ұғымдарды бейнелеп, тілдік дыбыстық-материалдық элементтер арқылы қолданысқа түседі. Бұл тілдік таң­баларды геометриялық фигуралар тү­рінде сызбалар арқылы бейнелеуге болады. Бұлар тілдік қолданыста нышандық сипатта көрінеді де, бір ғана тілдік таңба бір тілдің өз ішінде де, әр басқа тілдерде де сан мыңдаған сөздер жасауға қабілетті болып келеді. Яки мұнда жалпыадамзат тілінің пайда болуына негіз болған ға­лам­танымдық тұрғыдағы негізгі ұғымдар – базистік сипат­тағы логикалық ұғымдар көрі­неді. Бұл таңба-нышандық жүйе арқылы қазіргі қазақ, орыс, ағылшын т.б. тілдердегі сөз­дер­дің бірнегізділігін тануға мүм­кіндік мол. Тілдегі кез келген сөз­дің таңба-нышандық негізін, олар­дың осы таңба-нышандық жүйе­дегі орынын және тілдегі қыз­мет ету заңдылықтарын түсі­нуге болады. Сондай-ақ мұнда тілдік таңба-нышандар өзге таң­ба­лардың да, яки тілдік емес, жа­санды таң­балардың да бастау негіздері ретінде қарастырылады.

Елбасының «Болашаққа бағ­дар: рухани жаңғыру» атты бағ­дарламалық ма­қаласын негізге ала отырып, осы жаңа­шыл идея­ларды жүзеге асыруға мүм­кін­діктер болады деп ойлаймыз. Атал­ған мақалада Елбасы: «Қазіргі таңда жеке адам ғана емес, тұтас халықтың өзі бәсе­келік қабілетін арттырса ғана табыс­қа жетуге мүмкіндік алады. Бәсекелік қа­білет дегеніміз – ұлт­тың аймақтық немесе жаһан­дық нарықта бағасы, я болмаса сапасы жөнінен өзгелерден ұтымды дү­ние ұсына алуы. Бұл материалдық өнім ға­на емес, сонымен бірге, білім, қызмет, зият­керлік өнім немесе сапалы еңбек ресурс­та­ры болуы мүмкін», деген болатын.

Егер әріден қарастыратын бол­сақ, тіл ғылымы тек тілді ғана зерт­теп қоймайды, тілдің арғы гене­тикалық негіздерінде адамзат мәдениеті мен өркениетінің ұлы табыстары кодталған. Тілдік бол­мыстың бойында қазіргі сан алуан жара­тылыстық ғылым са­­лаларының – математика, ас­тро­номия, физика, химия, т.б. пән­дердің тек арғы бастаулары ғана емес, бүкіл өзегі жатыр. Біздің зерттеулеріміз тіл пай­да болуының негіздерінде кос­мостық деңгейде дамыған аса те­рең ғаламтанымдық түсініктер тұрғанын айқын көрсетеді. Бұл тұрғыдан біз Мирча Элиаденің: «Қазіргі қоғам адамы өзін тарихпен байланыста қарастыратын болса, архаикалық қоғам адамы өзін космос­пен айырғысыз байланыста сезінеді... ҒАЛАМ (адамзатқа. – автор) түптің түбінде ТІЛ болып ашылады...» деген көзқарасының ақиқаттығына толық көз жеткізе аламыз.

Біздің ұлттық тіліміздің қай­­нар бұ­лақ­тары да осы арғы жал­­пыадамзаттық тілдік-фи­ло­софиялық негіздерден бас­тау алады. Сон­дықтан да жалпы тіл бі­лімі ғылымына жаңаша көз­қараспен қарай­тын, оны елі­міз­дің жоғары оқу орында­рында жаңаша оқы­татын кез келді. Мә­селеге еліміздің осы салаға қатысты құ­зыр­лы органдары мен мекемелері назар ауда­руы қажет деп бі­леміз.

Шанжархан БЕКМАҒАМБЕТОВ,
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің профессоры, филология ғылымдарының кандидаты