2007 жылы күллі әлем 1857 жылы Англияның Шеффилд қаласында құрылған тұңғыш футбол клубы «Шеффилд ФК»-ға 150 жыл толған мерекелі датасын атап өтті. Бұл клуб әлі бар. Ағылшын премьер лигасында апырып-жапырып атағы шықпаса да, төменгі лигада томпаңдап ойнап жүр. Жоғарыдағы футбол клубының пайда болуы әлемдік футболға жаңа дәуір әкелді деп есептейді мамандар.
Әлемдегі екінші құрылған футбол клубы – «Ноттс Каунти». Бұл команда 1862 жылы тағы да Англияның Ноттингэм қаласында пайда болған. Бұл тұста футболдың ортақ ережесі болған жоқ. Үлкен қалаларда орналасқан танымал университеттердің студенттері өздері шығарған ереже бойынша ойын өткізіп жүрді. Тіпті олар өзара сайысқанда қайсы ереже бойынша ойнау керектігін алдын ала келісіп алатын дәстүр болыпты. Көп жағдайда қонақтар алаң иесінің ережесіне бағынған көрінеді.
Шамамен ХVII ғасырдың ортасында ағылшынның футболқұмар студенттері жиналып «футбол ойнаудың ортақ ережесін қабылдау қажет» деген шешімге келіп, барлығы қосылып, талқылау жасайды. Айтыс-тартыс 7 сағат 55 минутқа созылды. Нәтижесінде әлемде тұңғыш рет «Кембриж ережесі» дейтін ортақ құжат өмірге келеді.
Бұл құжатқа «Ойыншы қолды пайдаланбай торға доп енгізсе гол болады», «Доптың қарсы алдына қорғаныс шебін құрған ойыншылар қолтықтасып тұруға рұқсат», «Әуеде ұшқан допты қолмен ұруға болмайды», т.б. баптар енгізіледі. Бір қызығы, осында айтылған кейбір ереже баптары әлі күнге дейін өзгерген жоқ.
Әлем аяқдопшылары үшін екінші бір есте қаларлық дүние 1863 жылы орын алды. Яғни Лондон қаласының Грэйт-Куин ауданында орналасқан «Фримэйсон» атты шайханаға қаладағы футболқұмар адамдар жиналатын. Осы әдет бойынша қазан айының 26-сы күні бір топ аяқдопшы жоғарыдағы шайханада бас қосып, шарап ішіп шалқып отырып «Әлемдік футбол одағын» құру туралы сөз қозғайды. Сөйтіп қазіргі дүние жүзіндегі аса қуатты құрылым «Әлемдік футбол федерациясы» (FIFA) дүниеге келеді. Бұл федерацияның 150 жылдық мерейтойы 2013 жылы әлемдік ауқымда жоғары деңгейде атап өтілді.
Жоғарыдағы Әлемдік футбол одағын құрушылардың бәрі дерлік белгілі емес. Хат-шотқа берік ағылшындардың өзі осы мәселеде екіұдай. Бірақ футбол тарихын зерттеушілер Ж.Ф.Элкок («Форест Клаб»), Воррон («Ворофис»), Тернер («Кристал Палас»), Стюард («Крусэйдерс»), Кэмпбелл («Блэкхит»), т.б. болған дейді.
Осы одақ құрылғаннан кейін футболдың ойын ережесі түзелді. Жаңа ереженің ерекшелігі: «Қақпашы допқа қол тигізуге болмайды» делінген. Сонымен қатар аяқдопшыға ойын үстінде допты баспен, кеудемен игеруге рұқсат берілді. Ең бастысы, футбол ойнайтын алаңның көлемі бекітілді. Кейбір ұйымдастыру жұмыстары жүйеленді. Бұл құжат футбол тарихында «1863 жылғы ереже» деген атпен қатталды. Осы ереженің 90 пайызы бүгінгі күнге дейін еш өзгермей қолданылуда. Тек 1912 жылы қақпашының айып алаңында допты қолмен ұстауға, қағуға болатыны жайлы бап қана енгізілді.
Әлемдік футбол одағының қызметі алғашында Англия елінің шегінде жүргізілді. Одақтың ұйымдастыруымен тұңғыш рет 1866 жылы «Шеффилд» және «Лондон» командалары арасында жарыс өткізіліп, бұл турнир жыл сайын өтіп тұратын тұрақты бәсекеге айналдырылды. Жыл өткен сайын бұл жарысқа қатысуға басқа командалар да ниет білдірді. Сөйтіп жарыстың маңызы ұлғайды. Осыған байланысты жарысты ұйымдастырушылар 1871 жылы Футбол одағының «Кубоктық сайысы» дегенді ойлап тапты. Бұл кубокты жеңіп алған командаға «Англия чемпионы» деген атақ қоса берілетін болды. Осы оқиғаны спорт тарихшылары «әлем футболындағы төңкеріс» есебінде бағалап келеді.
1872 жылы жоғарыдағы кубок үшін жарыстың шешуші ойыны 16 наурыз күні «Кеннигтон Оуваль» атты крикет алаңында «Вондэрэс» және «Рояал Инжинерс» клубтары арасында өтті. Сайыс басталғанда ауа райы тым салқын тартқандықтан футболшылар бас киіммен ойнады. Бұл кездесуді әлемдік футбол тарихында «Кубок үшін» өткен ресми және алғашқы ойын» деп таныды. Арада 20 жыл өткен соң «Кубок үшін» жарыс пен «Англия чемпионаты» бөлек-бөлек өтетін үрдіс қалыптасты.
Ал футбол тарихында ұлттық құрамалар арасында ұйымдастырылған тұңғыш ойын Англия мен Шотландия командалары арасында 1872 жылы өтіпті. Есеп – 0:0. Бірақ аталмыш ойын онша қызықты болмаса да, тұңғыш болғандықтан тарихта қалса, ал футболдан алғашқы әлем чемпионаты 1930 жылы Уругвайда ұйымдастырылып, шешуші сәтте аргентиналықтарды 4:2 есебімен ұтқан жергілікті футболшылар тұңғыш рет әлем чемпионы атану бақытына ие болды.
Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ,
«Егемен Қазақстан»
