Үш бәйтерек (М.Х.Дулати, Шоқан Уәлиханов және Әлкей Марғұлан сабақтастығы хақында)

1997 жылы Тараз универси­тетінде Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан ғалым­дары жиылып М.Х.Дулатидің өмірі мен шы­ғармашылығына арналған конференция өткізді. Оның есімі бұрындары Қазақ КСР тарихында аталатыны болмаса, жалпы жұрт ұлы ғалым мен шығармашылығын жақсы біле бермейтін.

Мұхаммед Хайдардың класси­калық атақты шығармасы «Тарих-и Рашидиге» құрметпен қол созған XIX ғасыр ғалымдарының бірі, әрі бірегейі Шо­қан Уәлиханов. Ол Қашғарияға жаса­ған атақты саяхатында көптеген қолжаз­ба­лармен қатар «Тарих-и Рашидидің» ұйғыр тіліне аударылған нұсқасының да сәтімен қолына түскенін жазған.

Кейін ол шығарманың 20 бетке жуық тұсын орыс тіліне қыс­қарта аудар­ды. «Тарих-и Раши­диді», сондай-ақ атақты Ресей шығыстанушылары В.В.Велья­минов-Зернов пен В.В. Бар­тольд та өз еңбектерінде пайдаланған.

«Тарих-и Рашиди» үлкен шы­ғар­ма. Оны түгел аудару да оңай емес, көп уақытты керек етеді. Сол себепті Шоқан «Тарих-и Рашидиден» өзі барып, көзімен көріп қайтқан Қашғар мен Тибет туралы баяндалатын тарауларды ғана тәржімалаған. Айта кететін жайт, кез келген дерекке ықтиятпен қарайтын Шоқан автор ныспысындағы Дуғлат (Дулат) деген атқа көңіл аударған сияқты. Өйткені ол оның қазаққа қатыстылығын һәм жа­қын­дығын пайымдаған, білген.

Шоқан аудармаға аса мұ­қият қараған. Дегенмен оның түпнұсқадағы қайталау немесе ел тарихы үшін тікелей қатысы жоқ деп санаған кейбір жайтіне шұқшия тоқталмағаны байқалады.

Аударма «Тарих-и Рашиди­дегі» «Қаш­ғар­дың жай-жапсары жайындағы тарау­дан» басталған. Шоқан оны «Қаш­ғар жұртын сипаттау» деп атаған. Тәржімадағы «Тибетті сипаттау» «Та­рих-и Рашидиде» 89-90-шы, «Хан­ның Тибетке газауаты» 92-тарауда сипат­талған. Кісі, қала, өзен-су аттарын ау­дарғанда Шоқан олардың арабша нұс­қаларын да көрсетіп отыруға тырыс­қан. «Имам Алаадин Мұхаммед Хота­нидің Кучлуктің қолынан шаһид болуы жайында әңгіме» және «Тарих-и Джа­һан­гучайдан үзінді» атты 42-тараудан да біраз беттер аударылған.

«Тибеттің тау, үңгірлерінің орналасуы және [тибеттіктердің] наным­дары және [діні] жайында» 89, «Тибеттің ғажайып жерлерінің сипат­та­масы» 90, «Ханның Ти­бетке газауат соғысына аттануы жа­йында әңгіме» 91 және «Ти­бет­тің Нубра уал­аятын жаулап алу» 93, «Кашмирді сипаттау» 97, одан арғы «Кашмирдің ғажа­йып­­тары жайында әңгіме» 98, сондай-ақ «Кітап авторының Урсанг­ке жорығы, менің інім Абдол­ла мырзаның өлімі және осы жор­ықта болған оқиғалар жа­йында әңгіме» атты 108-тараулар­ды да Шоқан қысқа-қысқа етіп тәржімалаған.

Орта Азия тарихы дана Абай­ды да қы­зық­тырған. Бірақ ойшыл ақын, неге екені белгісіз, қара сөздерінде Бабыр туралы жаз­ғанымен, М.Х.Дулати туралы еш­теңе айтпаған.

М.Х.Дулатиге XX ғасырда өмір сүр­­ген қазақ оқымыстылары да көңіл ау­дар­ған. 1935 жылы С.Ж. Асфандияров пен П.А. Кунте «Тарих-и Рашидиден» үзінді жариялаған. Ал 1941 жылы Әл­кей Марғұланның «Қазақтың тұңғыш тарихшысы» атты мақаласы «Әдебиет және искусство» (қазір­гі «Жұлдыз») журналында оқушы­лармен қауышты. Әлкей ағаны Мұхаммед Хайдардың өмірі мен шығармашылығы, ата-тек шежіресі аса қызықтырған.

«Күншығыс әдебиетінің іргелі салаларын ақтарып отырсаңыз, Мұхаммед-Хайдардың кім бол­ғаны, оның адам­шы­лық тұлғасы көз алдыңызда суреттеліп, бұл кісі де сол кездегі Мір Әлішер Науаи, Бабыр сияқты Орта Азия көле­мінен шыққан атақты даныш­пан ғалым, жаз­у­шылардың бірі екенін көресіз. Бұл кісінің сәулетті даңқын дүние жүзіне әлпештеп таратқан, әсіресе оның парсы тілінде жазылған «Тарих-и Рашиди» деген кітабы болды. Бұл кітап бүгінде барлық мәдениетті елдердің тіліне аударылып, мәңгі өшпейтін дүниежүзілік әдебиет мұрасының бірі болып отыр. Мұхаммед Хайдар туысы жағынан ұлы жүз дулаттардан тарайды» деп жазады Әлкей аға.

Одан әрі ол: «Акаде­мик В.В.Велья­минов-Зернов­тың анық­­тауынша, Мұ­хаммед Хай­дар ду­лат руынан, текті атадан шы­ққан. Дулаттар тарихи за­ман­нан келе жатқан түрік нә­сі­лдес көп тайпалардың бірі. XVI ға­сырларда қазақ қауымына қосылып, Алтын Емел тауынан Шымкентке дейін қоныстанып отыр. Шоқан Уәлихановтың жазуынша, Мұхаммед Хайдар – дұғлат руы Болашы бидің ұрпағы. Дұғлат руы ол кезде атақты рулардан болып, Қашқар хандары әйелді осы рудан алатын болған. Мұхаммед Хайдардың өз әкесі – Мұхаммед Хұсайын Жетісу, Шу өзені, Талас бойын мекен еткен дулаттар ортасында туып-өсіп, оның ел билеген атақты адамдарынан саналған. Қазақтың Қасым ханы мен өзбектің Шайбани ханы Алтын ордадан қалған мұра – Сырдария бойындағы қалалар үшін жауласып жүргенде, Хайдардың әкесі – Хұсайын, оның әкесі – Мұхаммед Хайдар, дулат биі – Сұлтан-Ахмет – барлығы дулат руының тума бектері аталған қолбасылар. Олар бір жағынан Ферғанадағы Бабырға күш берсе, екінші жағынан Қасым ханды қолдап, өзбек Шайбани ханға қарсы тұрды. Хайдардың әкесі Хұсайын-көреген ол кезде өзінің қайын атасы, Моғұлстан ханы Жүніс ханның рұқсатымен мезгіл-мезгіл Ташкент пен Ұратөбе қаласын басқарды. Осы кезде келешектегі жазушы Мұхаммед Хайдар дүниеге келеді.

Тегінде, Ұлы жүз үйсін, дулат, ша­нышқылының Ташкент қаласын басқа­руға қатынасуы тарих­та аз болмаған. XVII-XVIII ғасырларда олардың беделі бұл қала­­да аса зор болған, ең соңғысы Тө­ле би­дің өзі көп өмірін осы қа­ла­­да өткі­зіп, бір­талай естелік қал­­дыр­ған, өзі өлген­нен кейін денесі де сол қалада жерленген» дейді.

Әлкей Марғұлан мақаласында Жеті­суда бұрын болған Моғолстан мемлекеті, оның халқының моңғол да, ұйғыр да, өзбек те емес, түркі тілінде сөйлейтін, ке­йі­нірек ұлы жүз құрамына кір­ген үйсін мен дулаттар, қаңлы мен ша­нышқылы, жалайырлар екен­дігі және олардың не моғол яки дулат­тар деп аталғаны,оларды сол кездегі қазақ тайпаларының (ұлы жүздің) бірінші саяси одағы (бір­лігі) деу­ге болатыны айтылады. Бұл пікір көңіл аударатын жайт.

«Дулаттар әлі күнге сол тарихи қо­ны­сында тіршілік жасап, қазақ халқының бір іргелі бөлігі болып отыр деп жазады әрі қарай үлкен ғалым. Ол кезде Дұғлат, бүгінде дулат аталуында еш қайшылық жоқ. Бұл сол тарихи дұғлаттар­дың кітапта дұғлат аталып, халық аузында дулат аталуы ғажап емес. Өйткені өткен ғасырдағы кі­тап тілінің әсерімен Абайдың өзі де көп сөз­дерді солай жазатын болған. Демек, Мұ­хам­мед Хайдардың жазғандарын мұра етіп, Орта Азия халықтарымен бірге мақта­ныш ететін, оның тікелей ұрпағы – қазақ­тың Ұлы жүз тайпасы, оның ішін­де дулаттар».

Ә.Марғұлан атақты тарихшы­ның өмір тарихына да тоқталған. «Тарихи жазу­лар­дың бірде-бірінде, – дейді ол, – Мұхам­мед Хайдардың нақтылы қай жерде туғаны көрсетілмеген. Бірақ бұл мәселені өзге мәліметтермен анықтауға болады: бі­рін­шіден, оның әкесі Хұсайынның тір­шілік жасаған орындары арқылы, екін­ші, анасы Хуб Нигар ханымның бол­ған жерлері арқылы. Бұлардың екеуі­­нің де тұр­ғылықты орындары Таш­кент қа­ласы­ның төңірегі болған. Әкесі Хұсайын Қа­сым ханмен бірге Шайбаниға қар­сы соғыс­қанда осы Ташкент маңын­да қаза таба­ды. Сондықтан Мұхам­мед Хайдар осы Ташкент төңірегінде туған болуы керек. Мұхаммед Хайдардың анасы Хуб Ни­гар ханым Шағатай ұрпағы, Мо­ғұл­стан ханы – Жүніс ханның қызы. Ол Таш­кент қаласын билеп, Алма­лыққа дейін басқарған. Хайдардың жазуынша, Жүніс хан – көшпелі руларды отырық­шылыққа айналдырып, қала салу ісімен шұ­ғылданған кісі. Дегенмен Жүністің өзі де жазда жайлауға шығып, Арыс, Бөген, Шаян, Қаратауға дейін жайлап, көшпелі тайпалармен аралас отырады. Жүністің екі баласы – Ахмет Алаша мен Махмұд қазақ қауымының бірігуіне көп күш жұм­саған кісілер тобына кіреді».

Мұхаммед Хайдар Орта Азия мен Қаш­ғар, Тибет пен Кашмир жайлы тәп­тіш­тей жазғанымен өзінің дәл қай жерде туғаны туралы айтпаған. Әйтсе де оның Кашмирдегі зиратына қойылған құл­пы­таста даңқты тарихшы Ұратөбеде дүние­ге келген деп көрсетілген. Мұнда да бір шындық бар. Өйткені XV ғасырдың со­ңында Мырза Хайдардың әкесі Ұратөбе ай­мағын басқарған. Сонда тұрған.

«Хайдардың шешесімен бірге туыс­қан Жүністің бірнеше парасатты қыздары болған, – деп жазады Әлкей Марғұлан. – Оның бірі – Құтлығ Нигар ханым – атақ­ты жазушы Бабырдың шешесі. Екіншісі – Сұлтан Нигар ханым – қазақ ханы Әдіктің бәйбішесі. Демек бұл қарым-қатынастың барлығы Мұхаммед Хайдарға бала күнінен таныс болмаса, ол «Тарих-и-Рашиди» кітабын да сондайлық жылы, сондайлық ашық жаза алмас та еді».

Әлкей Марғұлан тек Мұхам­мед Хайдар ғана емес, оның маңындағы, оған жақын кісілер туралы да ұмытпаған. «Хайдардың жазуынша, Сұлтан Нигар ханым өз күйеуі Әдік сұлтан өлгеннен кейін Сыр бойында соғыс жиі бола берген соң, қырда тұра алмай, Қашқардағы туыстарына кеткісі келеді, – дейді Әл­кей аға. – Өзінің өгей баласы, сол кез­де­гі қазақтың ханы Таһирға арыз етіп: «Мен болсам қартайдым, Мау­­­ран­­н­аһр мен Рашид, қыпшақ ара­­­сы әлі түзелер емес. Қалған өмі­­­рім­­­ді қалада өткізейін, мені Қаш­­­­қар­ға апарып, Сейіт ханның қо­лы­­­­на табыс ет» дейді. Бұл кез­де Сұлтан Нигар ханымның қал­ған төр­­­кіні тегісімен Ташкент, Түркі­с­тан тө­ңірегін қалдырып, Қаш­қарға барғаны байқалады. Қе­йін олардың соңын ала жетім қал­ған Мұхаммед Хайдар да наға­шы­сы­ның қо­лына барады. Бұл жер­де айтылып отыр­ған Қашқар ханы Сейіт жоғарыда көрсе­тілген Жү­ніс хан­ның немересі, Сұлтан Нигар ха­нымның ағасы Ахметтің баласы.

1525 жылы Сейіт пен қазақ ханы Таһир араздаса бастағанда, Сұлтан Нигар ханым бұл екеуінің арасына бітім айтады. Екі ханның екеуі де (бірінің апасы, бірінің шешесі) бұл кісінің сөзіне бас иіп, татулыққа келеді. Мұхаммед Хайдар бұл туралы былай дейді: «Хан Қашқардан шығып, Қош­қарға келеді. Бұл жерге мен де келдім. Маған айтты: сен Қаш­қар­ға бар да апайымды алып кел, Таһир ханмен екеумізді татулық­қа келтірсін». Әдік ұлы Таһир хан­ның ол кезде аузынан жалын шығып тұрған еді.

Бұрынғы Моғұлстан қырғыз­ды, үйсін, дулатты өзіне қаратып, қырғыз бен қазақты бірдей мең­геріп тұрған еді. Міне, осы оқи­ғаның ашық суретін біз бір ғана Хайдардың «Тарих-и-Рашиди» кітабынан көреміз. Бұл суреттер, біріншіден, Мұхаммед Хай­дардын туып-өскен ортасы кім екенін білдірсе, екіншіден, оның ол ортаны сондай жақсы бі­ліп, оны кейінгі заманға мұра етіп қалдырғанын көреміз».

Орта ғасырлар туралы сөз болғанда кейде көреген (гураган) деген сөзге кездесеміз. Оны базбіреулер көреген, білгір деген мағынаға саяды. Әлкей Марғұлан ол туралы да қалам тербеген. «Мұхаммед Хайдар халық ортасында, кө­бінесе Мырза Хайдар деген атпен даңқты бол­ған. Оған қосымша лақабы көреген, Мырза Хайдар – көреген. «Көреген» – ескі моңғол-түрік тілдерінде күйеу деген сөз. Орта ғасырларда хан қызын алып, ел басқарған би-батырларға «көреген» деген лақап беретін болған. Мағынасы – ел басқаратын ханның күйеуі. Бірақ хан­ның өзі емес. Бұл лақапты Хайдардың әкесі Хұсайын да, Әмір Темір де, тағы бас­қалар да иеленген. Лақап атынан басқа, жаз­ған кітаптарында Хайдар өзінің қай рудан еке­нін білдіру үшін ресми атын Мұхам­мед Хайдар Дұғлати деп жазған. Демек, ол шыққан руы дулат елі екенін көрсетеді.

Мұхаммед Хайдардың шық­қан ортасы дұғлаттар екенін Хайдардың өзінен бастап басқа жазу­шылар да келтіреді. Мәсе­лен, Орта Азияның атақты тарихшы­ларының бірі Хафиз Таныш өзінің «Абдулла нама» деген кіта­бын­да Әбілхайыр ханның баласы Беріш-ұғланды Жәнібек пен Керей ханның қалай өлтіргенін, дұғлат Хайдар мырза осылай жаза­ды дейді. Осындай сәл ес­кер­тулердің өзі де Хайдардың казақ қауымының жүйрік, білгір, жеке дара адам екенін көрсетіп, оның қазақ қауымына аса жа­қын болғандығын дәлелдейді. Мұхаммед Хайдар шыққан дулат тайпасы өз заманындағы ұлыстардың алдыңғы қатарында болып, Моғұлстан кезіндегі саяси тіршіліктің ну ортасында болған».

Мұхаммед Хайдардың бабалары да атақты адамдар еді. Ол туралы Әл­кей Марғұлан: «Дұғлат тайпасынан XV-XVI ғасырларда бірнеше атақты адамдар шықты. Олар: Әмір Темірдің Мо­ғұлстан­ды жаулауына қарсы тұрған бел­гілі Камаридтен, Болашы, Түлек, Жо­рас деген кісілер. XV-XVI ғасырларда бұлардың аталары шағатай мемлекетінің үлкен астанасы Алмалық маңында болып, оларға қызмет етті. Алмалық – Же­т­і­­с­удағы ең үлкен қала. Сауда мен мәде­ниеттің, саяси тіршіліктің қайнаған орта­сы болды. Хайдардың арғы аталары Дұғлат Бауырты, оның баласы Болашы Шағатай ұрпағы Есенбұқа мен Тұғлық Те­мірге қызмет істеп, Моғұлстанның атақ­­ты билерінен болған. Бұл екеуі де Тұғ­лық Темір дәуірінде Алма­лық қала­сы төңі­регінде жасаған, Тұғ­лық-Темір­дің әде­мі күмбезі осы күнге дейін, сол ес­кі Алмалық қа­ла­­сының өзінде, қазір­гі Қорғас тө­ңі­регінде сақталғаны байқа­лады.

XIII-XIV ғасырларда Шағатай хандары мен Дұғлат билерінің жаз күні жайлаған жері – Іле өзені­нің бойы, Ақкент деген жер. Қазіргі Жаркент (Панфилов) қала­сына жақын тұрған. Хайдар ата­ларының тұрақты қонысы – осы Алмалық қаласының Жетісу өңірі. Өзге дулаттар Алмалық­тан Ташкентке дейін созылып отыр­ған. Бұл ара – ұлы жүз тайпа­лары­ның ескі дәуірлерден XIX ғасыр­ларға дейін мекен еткен жері. Тарихи шежірелердің көрсетуінше Дұғлат Болашы би XIV ғасырдың бірінші жартысында жасаған кісі. Болашы мен Хайдардың арасында 6-7 ата өткен. Хайдардың түп атасы – Бо­лашы Шағатай ұрпағы Есен­бұқа мен оның баласы Тұғ­лық Темір заманында билік құрған кісі.

Мұхаммед Хайдар Қашқар уалаяты (Моғұлстан) мен Қазақстан туралы жазған тарихи кітабын Шағатай ұрпағы, Есенбұқа мен Тұғлық Темір тұқымы, Жүніс хан, Сұлтан-Ахмет және Сейіт хан баласы Рашит сұлтанға арнап, кітабының атын «Тарих-и-Рашиди» деп атайды.

Мұхаммед-Хайдар 1499 жылы Таш­кент қаласының төңірегінде туады. Оның әкесі Мұхаммед Хұсайын – Дұғлат Бауырты мен Болашы бидің тұқымы. Ол қазақ ханы Қасыммен бірігіп, Шайбани ханмен жауласып жүргенде, 1508 жылы Шайбани әскерінің қолынан өледі. Сегіз жасар Хайдар әкесінен жетім қалып, үш-төрт жылдай өзінің бөлесі, атақты жазушы Бабырдың қолынан тәрбие алады. 13 жасқа жеткенде, Хайдар өзінің тума нағашысы Жүніс ханның немересі, атақты Сұлтан Ахмет Алаша ханның баласы, Қашқар өлкесін билейтін Сейіт ханның қолына келіп, оның қарамағында 20 жыл бойы әрі би, әрі әскербасы болып қызмет атқарады. Сейіт хан өлген соң, оның баласы Рашид сұлтанға уәзір болады, бірақ Мұхаммед Хайдар Рашид сұлтанмен келісе алмай, қайыра Бабырдың балалары Қамран мен Ғұмайынның касына барып, олар арқылы Қашмир уалая­тын басқарады. Сөйтіп Кашмир өлкесін басқарып тұрғанда, 52 жасында сол жерде дүние салады».

Әлкей Марғұлан «Тарих-и Рашидиге» үлкен мән беріп, жоғары бағалаған. «Кейін есейіп ер жеткен шағында Мұ­хам­мед Хайдар шын мағынасында Күншы­ғыс­тағы даңқты адамның бірі болып, Ор­та Азия мен Казақстан халықтарының әде­би­етіне, оның тарихына зор үлес қосады.

Күншығыс халқын зерттеуші ғалым­­дардың айтуынша, Мұхам­мед Хайдар­дың атын жоға­ры көтеріп, оны жұртқа таныт­қан, әсіресе оның «Тарих-и-Раши­ди» атты кітабы болды. Бұл шығар­маның Күншығыс жазушыларына берген әсері сонша еді, олар Мұхаммед Хайдардың тарихи жазуларына ерекше баға беріп, оның кейбір жерлерін өздерінің жазған кітаптарында пайдаланып отырады. XVI-XVII ғасырлар­дағы Үндістан мен Орта Азия тарих­­шыларынан Мұхаммед Хайдардың «Тарих-и-Рашиди» кітабын пайдаланбағандары кемде-кем-ақ. Оның ішінде Үнді­станның Еуропа әдебиетіне белгілі тарихшысы Мұхаммед Қасым Фиришта Бадахшан, Кашмир уалаяты туралы жазғанында, оның мағлұматын бір ғана «Тарих-и-Рашиди» кіта­бы­нан алады. Мұхаммед Қасым­ның айтуынша, «Тарих-и-Рашиди» – Орта Азия тарихы туралы жа­зыл­ған шы­ғар­малардың ішінде ең мағыналысы және мағлұматы ең дұрысы, ең толығы болып саналған».

Мұхаммед Хайдарды оқыған Күншы­ғыс ғалымдарының ол тура­лы жылы сөз айтпай кал­ған бірде-бірі жоқ. Үндіс­тан­ның атақты ғалымының бірі – Ағ­зам. Ол Мұхаммед Хайдар­дың Кашмир өлкесі туралы жаз­ғаны­на зор қуаныш көрсетіп, өзінің «Қашмир тарихы» деген кіта­бында Мұхаммед Хайдардың әдебиеттегі орнына ерекше баға береді. «Мұхаммед Хайдар Күн­шығыс ғылымын терең біл­ген данышпан адам еді. Оның үстіне ол қаламынан сөз құйылған талантты ақын болды. Оның «Тарих-и-Рашиди» кітабы болған оқиғаны төндіре айтуда ең инабатты шығарманың бірі» дейді.

Қазақ тарихындағы үш бәйтерек – Мұ­­хаммед Хайдар Дулати, Шоқан Уәли­ха­нов, Әлкей Марғұлан шығармашы­лығының игі сабақтастығы осындай. XIX ғасырда өмір сүрген Шоқан Уәли­­ханов, XX ғасыр перзенті ака­де­мик Әлкей Марғұланның да өз елінің тарихы мен оның Мұхам­мед Хайдар сияқты да­на пер­зен­тіне деген құрметі, сү­йіні­ші ерекше б­олғандығы жан сүй­сінтеді.

«Тарих-и Рашиди» әр жылдары ағыл­шын, орыс, қазақ, қытай, ұйғыр, өзбек тіл­деріне аударылды. М.Х.Дулати туралы Шымкент театры спектакль де қойды (пьеса авторы Байғали Есеналиев).

Ол туралы белгілі ғалым Ислам Же­ме­ней мен жас оқы­мыс­ты Манзура Қалие­кова және т.б. кандидаттық диссертация қор­ғады. «Қазақфильмнің» түсіру тобы (менің кеңесші болуыммен) Үндістанның Дели, Нью-Дели, Каннаудж, Кашмиріне де арнайы барып, ол жайлы деректі фи­льм түсірді. Алматы мен Астана көше­­леріне, Тараз уни­вер­ситетіне ұлы ғалым­ның аты бері­ліп, бас ғима­раты алдына ескер­т­кіші қойылды.

Мұны өткенді сыйлаудың нағыз мысалы деуге болады. Бұл бү­гінгі тәуелсіз Қазақстанның өскелең ұл-қыздары, азаматтары үшін қашанда үлгі болса керек.

Әбсаттар ДЕРБІСӘЛІ,

Р.Б. Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры, ҰҒА корреспондент-мүшесі, филология ғылымдарының докторы, профессор