Жақында ол кісімен арнайы кездесіп, Күршімдегі күн обсерваториясы турасында кеңірек әңгімелесудің сәті түсті. «Алтай, Қытайдағы Тибет таулары көне тауларға жатады. Бұл жерде тіршілік ерте басталған. Адамзат та ерте жайлаған. Өкініштісі сол, Алтай таулары әлі күнге дейін дұрыс зерттелмей жатыр. Алтай таулары ғана емес, өңірімізде әлі де жөнді зерттелмей, назар аударылмай келе жатқан мекендер жетерлік. Кезінде әкем үш кластық білімі болса да мені атының артына мінгестіріп алып, тау-тасты аралатып, «мына жерде анадай тау бар, ана жерде мынадай тас тұр» деп жердің тарихын санама құятын. Соны әлі күнге дейін ұмытқан жоқпын» деп әңгімесін тау-тастан бастаған ағамыз одан әрі су астындағы «сұраусыз» қалған тарихымызға қарай ойысқан.
Ерсін Молдамжаровтың айтуынша, кезінде Күршім өзенінің Ертіске құяр тұсында (Құйған ауылының маңы) жеті бөліктен тұратын күн обсерваториясы болыпты. Сол жерде өткен ғасырдың 60-65 жылдары қазба жұмыстары жүргізіліпті. Алайда Бұқтырма су қоймасының салынуына байланысты қазба жұмыстары тоқтатылуы себепті күн обсерваториясы су астында қалған деседі. «Қазба жұмыстарымен шұғылданған орыс ғалымдары «Жарты жыл мұрсат беріңіздерші, біз мына жерді аяғына дейін зерттеп алайық» деп «Госпланға» (Мемлекеттік жоспарлау комитеті) хат жазған дейді. Бірақ «Госплан» оған қарасын ба? Оларға елдің, жердің тарихы маңызды емес, жоспарды орындау маңызды болса керек. Сөйтіп әлгі текше су астына кетіп қалған. Естуімше, Новосібір қаласының бір жерінде қазба жұмыстарының нәтижесі сақталған дейді. Университетінде ме екен, мұрағатында ма екен? Бұл күн обсерваториясының жасы 4,5-5 мың жыл болуы әбден мүмкін. 5 мың жыл бұрын біздің бабаларымыз күн обсерваториясын салатындай, күнді, жұлдызды есептейтіндей жағдайда болса, онда сол маңайдан елді мекен немесе қала да табылып қалар, бәлкім. Осыны Күршімдегі билік басындағы, өзге де азаматтарға айтқанымда ешқайсысы сенбеді. Бұл – менің ашып отырған жаңалығым емес, құнды жәдігер туралы Евгений Курдаковтың «Ақбауыр» деген кітабында да жазылған», дейді Ерсін Молдамжаров.
Расында, 1940 жылы Ресейдің Орынбор қаласында дүниеге келген, кейін Өскеменде тұрып, қызмет атқарған ақын, жазушы, суретші Евгений Курдаков 2008 жылы жарық көрген «Ак-баур: тайны и открытия» атты кітабында күн обсерваториясы жайында жазады. Автор күн обсерваториясы туралы жазбас бұрын Алтайдың зерттелуіне де аз-кем тоқталып: «Абырой болғанда Алтайға ірі ғалымдар дұрыс назар аудармай жанынан өтіп кетті, тек археолог С.Черниковтың үш барлау экспедициясы жұмыс істеді. Жұмыс істеді деген аты ғана. Черников сол кезде өңірдегі 3045 нысанды тіркеуге алғанымен, кейін қайыра тексергенде, олардың саны екі есеге дейін көбейтілгені анықталған», дей келе, сол заманда астроархеологияға мүлде мән берілмегенін тілге тиек етеді.
Ал Евгений Курдаков Күршімдегі күн обсерваториясын өз пайымынша Құйған астрокешені деп атапты. Автордың ойын сол қалпында жеткізу үшін үзіндіні орысша ұсынуды жөн көріп отырмыз. «Потому, когда на берегу большого залива на Иртыше у поселка Куйган среди древнего курганного поля с кольцевыми каменными вкладками я совершенно случайно обнаружил словно бы прицел из двух мегалитов, через который просматривалась визирные гряды камней, разбегающиеся по восточному фронту горизонта. Я не сразу понял, что это древный календарный астрокомплекс». Осылай дейді де жақша ішіне: «Нужно сказать, что гораздо позже пересмотрев съёмки местности, я понял, что хотя в принципе я и разгадал систему этого мегалитического устройства, сакральный смысл я его в то время еще не понимал» деп жазады («Ак-баур: тайны и открытия», Өскемен, 2008 жыл, 24-бет). Сонымен қатар жазушы астрокешеннің сызбасын да ұсынып (25-бетте), Күршімдегі күн обсерваториясы туралы Алматыда шығатын «Простор» журналының 1989 жылғы №11 нөмірінде «Колесница Солнце» деген тақырыппен очерк жарық көргенін айтады. Алайда Е.Молдамжаров бұл мақала «Простор» журналында шықпағанын, басылымды қанша рет қарап, таба алмағанын, очерк «Ғылым және өмір» журналында басылуы мүмкін деген болжамын жеткізді.
Азамат ҚАСЫМ,
«Егемен Қазақстан»
Шығыс Қазақстан облысы
