Оның үстіне Қазақстан бейбітшілікті көксеген тараптардың бас қосып, мәмілеге келетін орталығына айналды. Еліміздің бітімгерлік миссиясы біраз жылдан бері Ауғанстанның ішкі-сыртқы жағдайын да қамтып, аталған елден таралуы ықтимал лаңкестік, есірткі саудасының алдын алуға үлес қосуда. Ауғанстанды қалпына келтіру мақсатындағы гуманитарлық көмегімізді айтпағанда, халықаралық қоғамдастықтардың жүгін ел шекарасы арқылы өткізу – сауапты һәм жауапты іс. Ал жуырда ратификацияланған «Қазақстан мен АҚШ арасындағы Ауғанстанның тұрақтылығы және қайта қалпына келтіруге АҚШ-тың қатысуына байланысты Қазақстан аумағы арқылы арнайы жүктің коммерциялық теміржол транзитін қамтамасыз ету туралы» құжат та осы мүддені көздейді.
Солтүстік торабының мақсаты анық
Бұл жөніндегі бастапқы келісім қос мемлекет арасында 2010 жылы қабылданып, стратегиялық тасымалдар қамтамасыз етілген еді.
Аталған жоба Ауғанстандағы АҚШ және НАТО әскерлерін жабдықтау мақсатында тасымалданатын жүктің Пәкістан арқылы өтетін негізгі бағытындағы сол кездегі қиындықтарға орай баламалы жолы ретінде іске асырылған болатын.
Күні кешеге дейін келісімнің бастапқы жобасы бойынша арнайы жүктің Елек-Жайсаң және Сарыағаш-Келес, Бейнеу-Қарақалпақстан арқылы Өзбекстанға және одан әрі қарайғы транзиті қамтамасыз етілді. Бұл даңғыл дәліз өзінің стартегиялық маңыздылығы мен мәніне байланысты Солтүстік тарату торабы деген атауға ие болды.
Алайда 2015 жылы Ресей Федерациясының үкіметі Ауғанстанға жеткізіліп жатқан қару мен әскери техниканың Ресей аумағындағы транзитін тоқтатып тастады. Бұл іс жүзінде Солтүстік тарату торабының таратылуына себеп болды.
Осы келіспеушілікке орай америкалық тарап Қазақстанға қайта шығып, тораптың жұмысын жандандыру мақсатында Солтүстік тарату торабының жұмысын қамтамасыз ету мақсатында бұрынғы келісімге Ақтау және Құрық порттарын енгізуді ұсынды. Ол арнайы жүктерді Әзербайжаннан Каспий теңізі арқылы Қазақстанға және одан әрі темір жолмен белгіленген бекеттер арқылы Өзбекстанға және Ауғанстанға жеткізуге мүмкіндік беретін еді.
Бұл дәліз біздер үшін де, америкалықтар үшін де стратегиялық маңызы жоғары жоба болып қала береді. Мәселен, Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевқа кезінде Қазақстан Тәуелсіздігінің 20 жылдығына орай АҚШ халқы атынан құттықтауын жеткізген Американың сол кездегі президенті Барак Обама да «Қазақстан Ауғанстандағы әскери операцияларға қолдау көрсету үшін Солтүстік тарату желісінде маңызды рөл атқарады. Мен Үкіметтеріңіздің біздің солдаттарымызды жақсы қорғауды және Ауғанстандағы ұзақ мерзімді қауіпсіздік перспективаларын қамтамасыз етуге көмектесетін доңғалақты брондалған машиналар мен екіжақты транзит туралы келісімді қуаттағаны үшін Сізге алғыс білдіргім келеді. Сіздің көлік инфрақұрылымын жақсарту мен жас ауғандықтарды кәсіби оқытуға қолдау жасауыңыз Ауғанстанның дамуы үшін нығайтушы күш болмақ», деген лебізін білдірген болатын.
Мүдделер тоғысатын мәселе
Үстіміздегі жылдың қаңтар айында Елбасының Америка Құрама Штаттарына ресми сапары барысында мемлекеттер басшылары Қазақстан-Америка қарым-қатынастарын ауқымды стратегиялық әріптестік деңгейіне көтеру жөніндегі бірлескен мәлімдеме қабылдағаны белгілі. Бұл сапары аясында келісімдердің бірі ретінде үндестік тапқан ортақ ұстаным мен мүдде Ауғанстанға байланысты болды. Әрине аталған елдегі ахуалды тұрақтандыру – АҚШ Президенті Дональд Трамптың сыртқы саясатта басымдық беріп отырған саласы.
Ал Қазақстан үшін Ауғанстандағы жағдай тіпті етене жақын. Басынан соғыс бұлты кетпей қойған бұл мемлекеттен бастауын алатын есірткі бизнесі, діни экстремизм, лаңкестік қылмыстары алдымен құрлықтағы көршілерге салмақ болатыны даусыз. Ал Ауғанстандағы тұрақтылық біздің елдің сыртқы қатерін де азайта түседі. Пуштундардың тұрақтылығы мен бейбіт өміріне сондықтан да мүдделіміз.
Қазіргі уақытта Қазақстан тарапынан Ауғанстанға гуманитарлық көмек көрсетіліп, мектеп, ауруханалар мен көпірлер құрылысы қаржыландырылуда. Еліміздің жоғары оқу орындарында 1000 ауғандық жасты оқытып шығару да басты жобалардың бірі. Олардың білім алуы үшін еліміз 50 млн АҚШ долларын бөліп отыр.
Жоғарыда аталған Вашингтондағы кездесу барысында өңірлік қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі ынтымақтастық жоғары бағаланып, игі істерді одан әрі нығайту мәселесі бойынша уағдаластықтарға қол жеткізілген болатын.
Орталық Азияның транзиттік әлеуетін арттырады
Торап бойынша транзит төлемдері халықаралық тауарларды тасымалдау тарифтері бойынша жүзеге асырылады. Оның қызметі Ауғанстандағы бейбітшілік пен тұрақтылық орнатуды қалайтын ел ретінде Қазақстан Республикасының ұлттық мүдделеріне толықтай сай келеді. Мүдденің сәйкестігін жоғарыда айттық, ал пайдасы ше?
Мамандардың пікірінше, Солтүстік тарату торабы Орталық Азия транзиттік көлік жүйесін дамытуға жағымды әсерін тигізеді, әрі еліміздің логистикалық инфрақұрылымын дамытуды жалғастыруға мүмкіндік береді.
Оның үстіне Сириядан бас сауғалаған содырлардың жинақталатын орны Ауғанстан болуы мүмкін деген жорамалдар да жоқ емес. Демек, жергілікті халықтың көретін қиямет алда болуы да ықтимал. Оның үстіне Біріккен Ұлттар Ұйымының өзі Ауғанстандағы жағдайға көңіл бөлуге құлықты емес болатын. Ал жыл басында аталған ұйымның Қауіпсіздік Кеңесі төрағалығын атқарған Қазақстан алдымен әлемдік қауымдастық назарын осы мәселеге аударды. Қазақстан тарапы Ауған жеріне 2011 жылдан бері ат ізін салмаған Қауіпсіздік Кеңесінің 11 мемлекетінің өкілдерінен құралған делегацияның Ауғанстанға баруына бастамашы болып, халықаралық сарапшылардың жағдайды өз көздерімен көруіне ықпал етті. Қазақ елінің бұл бастамасы Ауғанстандағы тұрақтылықты қамтамасыз етуге бағытталған батыл әрі маңызды қадам еді. Негізгі жұмыстар мұнымен шектелмей, Ауғанстанға гуманитарлық көмек көрсету мәселелерін Қауіпсіздік Кеңесінің күн тәртібіне енгізіп қойды.
Сенаттың Халықаралық қатынастар, қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің мүшесі Нұржан Нұрсипатовтың пікірінше, Қазақстан тарапы халықаралық қауымдастықтың жауапты мүшесі ретінде лаңкестік, діни экстремизм және есірткі саудасы түріндегі жаңа қатерлер мен қауіптерге бейжай қарамайды. «Жүктерді Ауғанстанға аталған жол арқылы жеткізіп отыру транзиттік әлеуетімізді, сондай-ақ Орталық Азия елдері арасында сауда-экономикалық ынтымақты жаңғыртуға және Ауғанстандағы жалпы жағдайды тұрақтандыруға оң әсер етеді деген пікірдемін. Бұл Президентіміздің Орталық Азиядағы экономикалық интеграцияны нығайту бастамасына сәйкес келеді. Торапты кеңейтуге біздің қатысуымызды өңірдегі бейбітшілікті, тұрақтылықты және өркендетуді қамтамсыз ету жөніндегі халықаралық іс қимылдарды қолдауға еліміздің қосқан нақты үлесі ретінде қарастырған жөн» деп атап өтті сенатор.
Жалпы, Ауғанстан тарапы Қазақстанмен саяси, әлеуметтік-экономикалық байланыстарға қашанда жоғары мән беріп келеді. Атап айтқанда, екіжақты ынтымақтастықты одан әрі дамытудың өзекті мәселелері, оның ішінде сауда-саттық, Қазақстанның астығын, Ауғанстанның көкөнісі мен жеміс-жидегін екі жаққа тасымалдау, темір жол тасымалын дамыту, екі ел арасындағы тауар айналымының көлемін ұлғайту күн тәртібінен түскен емес.
Серік ӘБДІБЕК,
«Егемен Қазақстан»
