Сонау алпысыншы жылдары Атырау аймағы Исатай ауданының қазіргі Тұщықұдық аулында балалық шағын өткізген Айгүл төрт жасынан домбыраға үйір болған. Балдырғанның қабілетін байқап, домбыра үйреткен алғашқы ұстазы өз әкесі, елге танымал сегіз қырлы өнер иесі Нариман Үлкенбаев еді. Мектеп табалдырығын аттаған жылдардан бастап Айгүл оқушылар оркестрінде ойнап, он жасында өнердегі алғашқы жүлдесін алып, үлкен сахнаға шыға бастады. Ол Құрманғазы мен Дина, Дәулеткерей, Мәмен секілді күйші-композиторлар мұрасын дәріптеген дәстүрлі ортада, небір күй саңлақтарының тартқан саздарын құлағына құйып өсті.
Айгүл ізденіске толы кәсіби өнер жолында Тілеш Бәділов, Айтқали Жайымов, Шамғон Қажығалиев, Қаршыға Ахмедияров сияқты күй қағандарынан тәлім алды. Болашағынан зор үміт күттірген шәкіртті бойындағы сирек кездесетін қабілеті мен еңбекқорлығы үлкен жетістіктерге жетеледі.
Консерваториядағы ұстазы, композитор А.Жайымов сол кезде жас болса да бірнеше республикалық және Бүкілодақтық конкурстардың лауреаты болып үлгерген Айгүл Нариманқызының орындаушылығына арнап «Шалқыма» күйін шығарды. Бұл домбыра мен фортепианоға жазылған «Шалқыма» туындысы алғаш рет Баку қаласында өткен (1986) халықаралық конкурста орындалды. Сол кезден бастап осы күй арнайы оқу орындарының бағдарламаларында берік орын алып, домбырашылардың сүйікті шығармасына айналды.
Күйші Айгүл Үлкенбаеваны қалың тыңдарман талғамы биік, музыка әлеміне жаңалығымен, тың бастамалар алып келген жаңашыл музыкант ретінде таниды. Оның «Арай» ансамбліндегі күйді эстрадалық әрлеумен орындаушылыққа бастаған батыл қадамы (1991), жаңа форматтағы «Керулен» этнотобын құрып, қазақ сахнасына тың үрдіс әкелуі (2007), ...бәрі-бәрі оның ешкімге ұқсамайтын дара жолын айғақтайды.
Қазақ музыкасының «қоңыр» аталатын тембридеалын домбырадан шығару үшін аспап бұрауының төмен дыбыстарға түсірілуі жеткіліксіз. Бұл тақырыпқа қатысты шебер күйші Жанғали Жүзбаев мынадай пікірін ортаға салған болатын: «Қоңыр дыбыс жүйкеге тимейді. Динадан соң қоңыр дыбыс Айгүлдің орындауында тыңдаушысының құлақ құрышын қандырады. Айгүлдің мықтылығы оның ой-өрісінің басқаша болуында. Оның бір өзгеше қасиеті – тембрді тануы. Ол қай домбыраны ұстасын, қоңыр дыбыс шығады. Қазір күйшілердің шырылдатып тартып жататынын жиі естиміз. Ал Айгүлдің тартысының бір дыбысы, бір нотасының өзі мазмұнға, мағынаға толы. Ол ойнаған күйдің бір буынының өзі сезімге толы, «аһ!» дегізеді. Ондай дыбыс шығаруды, өкінішке қарай, оқу орындарында үйретпейді, бұл дәстүр қанмен берілсе керек. Әкесі Нариман Үлкенбаевтың да домбыра тартысы бөлек болатын».
Осы орайда аспаптың әр пернесінің мәнін түсініп, оны дұрыс анықтай білу күйшіге қойылатын бірден-бір шарт деп айтқан, «домбыра шерткенде оны адамша сөйлетіп, сол арқылы белгілі бір күйдің мән-мазмұнын тыңдаушыға толық жеткізу керек» деген күй анасы Дина Нұрпейісованың сөзі ойға оралады. Домбыра тартатындар көп, бірақ хас шебер күйші ғана осы айтылған шарттан шыға білсе керек.
«Айгүл – маңдайы жарқыраған күйші, – дейді профессор А.Жайымов, Айгүлде шығармашылық мінез бар, дүлдүл күйші. Оның тартысының ерекшелігі – композитордың айтар ойын шеберлікпен жеткізуінде. Қай шығарманың болсын, мазмұны мен образын, шыққан кезеңі мен стилін жоғары деңгейде көрсетеді. Барлық күйшілік мектептерді меңгерген көрнекті музыкант».
Ұлт мақтанышы, күйші Қаршыға Ахмедияров Құрманғазы атындағы І республикалық конкурста лауреат атанған жиырма жастағы домбырашыға «Айгүл Үлкенбаева – домбыра қағысы, тарту мәнері жағынан атап айтуға тұрарлық жас. Тіпті қазақтың болашақ Динасы, екінші Дина деуіме болады» деп баға берген еді. Араға уақыт сала Айгүл Нариманқызының өнер жолы өзіне берілген жоғары бағаға лайық өрілді. Ол домбырасымен әлемді шарлап, қазақтың классикалық (дәстүрлі) музыкасын жеріне жеткізе насихаттады. Домбырасының екі ішегіне үш ғасырды тоғыстыра білді. Қазіргі жаһандану дәуірінде де шынайы өнердің тұнығын бұзбай, өзінің сара жолымен биікке көтеріп келеді.
Күйші Жанғали Жүзбаевтың пікіріне сүйенсек: «Айгүлдің деңгейіне күйшілер бара алмайды. Ол – ізденімпаз, күйлерді жарқыратып шығаруға келгенде – жаңашыл, жарқын дарын иесі. Қай күйді алсын, Тәттімбеттің «Көкейкестісі» ме, Қазанғаптың «Боз жорғаның бөгелек қақпайы» ма, Есірдің «Иреңі» ме, Т.Момбековтің «Салтанаты» ма, басқасы ма, Айгүл тартқанда хит боп шыға келеді. Қолына түскен күйлер хитқа айналып, бірден кеңінен тарап кетеді».
Кезінде Әзидолла Есқалиев домбыраға дыбыс күшейткіш пен гитараны қосып Моцарттың «Түрік маршы», Огинскийдің «Полонезін» ойнаған болатын. Кейін бұл бағытта домбыраны жаңа деңгейде, жаңа қырынан көрсеткен Айгүлдің репертуары «Арай» ансамбліндегі кезінен тыңдарман жадында. Жаңашыл музыкант музыка әлеміне өз жаңалықтарымен қадам жасады. Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, белгілі күйші Ж.Жүзбаев: «Еуропада импровизациялық өнер – джаз болса, ондай үрдіс шығыста да бар, біздің домбырадағы өнеріміз де импровизация. Менің ойымша, сол джазға қарай (импровизация тұрғысынан) батыл бір қадам жасаған күйші – Айгүл. Бұл ізденісі өрісін таба ма, әлде басқаша бола ма, оны айта алмаймын. Бірақ ол джазға бара алды...» десе, профессор Айтқали Жайымов: «Айгүл эстрадамен қосылып орындағанда домбыраның тембрін жоғалтпауға тырысады, ешуақытта ұлттық нақыш шеңберінен шықпайды. Музыканы әрлеуші мамандарға басқа аспаптың домбыраны жеңдірмей ойнатуға, алдыңғы планға шығаруына талап қояды. Күй тақырыбын бір сәтке де жоғалтпайды. Егер музыканттарымыз күйлерді осындай кәсіби тұрғыда, үлкен ізденістермен ұсынып жататын болса, бұның еш өрескелдігі жоқ», – деген болатын.
Айгүл Нариманқызымен «Тико-тико» (Зекинья де Абреу), «Sing-sing» (Луй Прима) және т.б. сияқты джаздық импровизацияны сахнада бірге әрлеп жүрген ритм-топтың танымал кәсіби музыканттары Ерлан Мырзабеков (гитара), Дмитрий Лисунов (ұрмалы аспаптар), Еділ Жанғаббасов (клавиш), жоба жетекшісі Ринат Гайсиндер жаңа бағдарлама жасады. Музыкалық продюсер Әділжан Толықбаев (перкуссия аспабы): «Айгүл аз уақытта бізге домбыраның көрінбей жатқан мүмкіндіктерін түсінуге көмектесті. Домбыраның орнын эстрадада қалай айқынырақ көрсетуге болатынын үйретті» десе, Фархат Ибрагимов (бас гитара): «кәсіби мамандардың өздері де домбыраның терең сырын түсіне бермейді екен. Ал Айгүл Үлкенбаева әр концертке біртектес болып кетпес үшін сан түрлі ырғақтағы күйлерді мұқият таңдап алады. Екі ішекпен ойналатын күйлердің ырғаққа байлығы бізді соншалықты шабыттандырып, шексіз шығармашылық қиялға жетелейді» дейді.
Музыканттардың айтқанын тыңдай отырып, қазіргі кезеңдегі әр музыкантта күйге деген сүйіспеншілік пен домбыраға деген құрмет осындай дәрежеде болса ғой деген ой келеді. Өйткені күй мен домбыра қазақтың қасиетті қазынасы. Елімізде соңғы кездері ұлттық аспапқа ерекше мән беріп, 1 шілдені арнайы Ұлттық домбыра күні деп белгілеп отырғаны сондықтан. Ал домбырадан төгілген қоңыр дыбысты төрткүл дүниеге таратып, күйдің құдіретін асқақтатып жүрген дәулескер күйші, Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясының профессоры Айгүл Үлкенбаева шын мәнінде халық күйшісі.
Бақыт ТҰРМАҒАМБЕТОВА,
өнертану кандидаты, музыкатанушы
