Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың бір жыл бұрын жарық көрген «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласында айтылғандай «...гуманитарлық білімнің барлық бағыттары бойынша әлемдегі ең жақсы 100 оқулықты әртүрлі тілдерден қазақ тіліне аударып, жастарға дүние жүзіндегі таңдаулы үлгілердің негізінде білім алуға мүмкіндік жасау» мәселесі тұрғаны анық. Сол оқулықтардың алғашқы бір тобы ретінде 18 кітап қазақшаға аударылды. Осы жұмысқа ғылыми редакторлардың бірі болып қатысқан адам ретінде, жұмыс барысында жинақталған: рухани жаңғырудың мәні мен мүддесі қандай, сол мүддені орындауда шетелдік оқулықтардың қазақшаға аударылуы не береді, оларды қалай ұтымды пайдалануға болады, аударма ісін одан әрі жалғастыруда нені ескерген абзал деген сияқты мәселелер төңірегінде бірқатар ойларды ортаға салмақпын.
Рухани жаңғыру бағдарламасының басты нысаны, – ұлттық сана мен рухты заманауи жағдайларға сәйкес жетілдіру арқылы, Қазақстанның әлемнің алдыңғы отыз елдің қатарына қосылуына негіз бола алатын жаңа ұрпақтың тұлғалық іргетасын қалыптастыру. Рухы мықты ұрпақ қана өз елінің экономикасын үдемелі түрде дамытуға сенімді түрде белсенділік таныта алмақ. Ал біздің қазіргі ұрпақтың бойында осындай рух пен сенімнің аздығынан, елімізде немесе шетелде жақсы білім алған, қабілетті деген жастарымыз, елдегі азды-көпті қиындықтар мен қолайсыздықтарға шыдамай, шетелдерге кетіп жатқаны жыл өткен сайын көбеюде. АҚШ, Жапония, Германия сияқты елдердің тарихына зер салсақ, сол елдердегі ең ауыр кезеңдерде: «біз әлемдегі демократияны қорғайтын ұлтпыз», «біз құдайдың өзі қолдаған ұлтпыз», деген сияқты рухани сенімдері елдің қуатты рухына айналған. Сөйтіп ел экономикасының даму кезеңдері басталған.
Айтылғандай жағдайлардың бір диалектикалық жағы ‒ ол, сондай рухани ұрандар арқылы жасалған істердің нәтижелеріне қол жете бастағанда, сол жетістіктер сол ұрандардың «дұрыстығын» жүзеге асыруда деген сенім бұрынғыдан да нығая түсті. Жұртшылық енді істі сол ұранмен атқарады. Ал бұл өз орайында жаңа жеңістерге жеткізеді. Нәтижесінде, рухани насихаты мен тәрбиесі озық елдің экономикасы да алға жылжиды. Мәселе осы екеуінің арасындағы сабақтастық айналымын сауатты жүзеге асыруда.
Біз үшін шетелдік оқулықтардың тағы бір маңызды жағы бар.
Егер біздің ел әлемнің озық отыз елінің қатарына қосылатын болса, онда біздің еңбек ету жүйеміз, өмір салтымыз көп жағынан сол озық елдердің жағдайларына жақындайтын болады. Ал ол елдердегі соңғы жазылған оқулықтардың мазмұнында сол елдердің өздерінің өмір салты, жетістігі мен кемшілігі, оларды шешу мәселелері келтірілген. Біздер соларды алдын ала түсінуге, қиындықтарының алдын алып, жетістіктерін біздерде де жетілдіруге деген түсініктермен, талдаулармен таныс бола аламыз. Халықта «ақылды өзгенің қателігінен үйренеді, ақымақ ‒ өз қателігінен», деген емес пе. Сондықтан шетелдік оқулықтарды оқығанда өз өміріміздің келешектегі кейбір жақтарын алдын ала танып-біліп, оның қатерлі жақтарынан алдын ала сақтану мүмкіндіктерін табуға болады дей аламыз.
Отандық авторлар КСРО кезіндегі қоғамдық, әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдар (ҚӘГҒ) бойынша жазылған оқулықтармен бұрыннан таныс. Жаңа оқулықтармен енді танысуға мүмкіндік мол. Міне, соларды жақсы талдай келе өзіміздің келешек авторлар өз оқулықтарын әлемдік озық тәжірибелерді салыстыра отырып жаза алатын болады. Сонда Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық» жобасын қолға алуға байланысты көрегендігінің маңызды мағынасы ашылады.
Жаңаша оқыту үдерісінің басты бір мәселесі – Болон үдерісіне енген елдердің студенттерінің алатын білімдерінің деңгейі мен мазмұнын теңестіру болып табылады. Яғни қазақстандық студенттер де шетелдердегі ЖОО-ларда өтілетін пәндерге сәйкес білім алуы керек. Онсыз біздің студенттер ғылымның ең соңғы жетістіктерін біле алмайды. Соған жаңадан аударылған оқулықтар арқылы ғана қол жеткізуге болады.
Келесі бір үлкен мүмкіндік те Қазақстанның осы Болон үдерісіне енуімен байланысты. Болондық келісімшарт бойынша, әр елдің студенті, магистранты мен докторанты оқу мерзімі кезінде, ұтқырлық жоспары бойынша, шетелдердегі бір жоғары оқу орындарында жарты жыл оқудан өтуі керек. Міне, біздің студенттер мен докторанттар сол елдерге барғанда, аударылған озық оқулықтар арқылы, олардың студенттері оқыған оқулықтардың деңгейінде еркін түсінісе алатын болады. Ал қазіргі кезде ондай мүмкіндіктер жоқ. Шетелдерге ұтқырлықпен барған студенттеріміз бұрын өткен пәндерінің мазмұнын қайтадан жаңаша меңгеруге тура келуде. Бұл үлкен кедергі.
Болон үдерісіне сәйкес оқытудың тағы бір шарты – ол студенттердің білімді кемінде үш тілде меңгеруі. Ол туралы Елбасымыз да үздіксіз ескертіп келеді. Бұл халықаралық терминологияда трилингвизм деп аталады. Соның бірі ағылшын тілін еркін білу қажеттігі. Жаңаша білімдену кезінде қазақ тіліне аударылған оқулықтарды ағылшын тіліндегі түпнұсқасымен салыстырып отыру студенттердің ағылшын тілін үйренуіне үлкен мүмкіндіктер береді. Міне, 100 оқулықты аударудың педагогикалық-дидактикалық жақтары осында.
Болон үдерісі, яғни кредиттік технология бойынша оқытудың маңызды бір ерекшелігі ‒ пән мазмұнын студенттердің өздері игерулері керек. Сондай жағдайда оқулық басты рөл атқарады. Алайда оны пайдалану туралы қосалқы оқыту-әдістемелік кешені, силлабусы, нұсқаулықтары мен жолдары, әдістері бар. Біздіңше оқулықтары аударылған шетелдік авторлардың осы айтылғандай қосалқы оқыту құралдары бар. Біздің ЖОО ұстаз-профессорлары да соларды қолдануы үшін сол қосалқы оқыту құралдарын да аудару қажет. Онсыз бұл оқулықтардың кредиттік технологиямен оқытудағы ұтымды жақтарын оқыту практикасында толық қолдана алмаймыз.
Аударылған оқулықтардың авторларын Қазақстанға шақырып, жоғарыда айтылғандай мәселелерге байланысты біздің мамандармен, облыстық оқу орындардың пән оқытушыларымен кездесулер өткізудің тағы да үлкен мүмкіндіктері бар. Мысалы, біздің ЖОО оқытушы-ғалымдары сол шетелдік ғалым-авторлармен бірге келешекте бірлесіп зерттеулер жүргізу мүмкіндіктеріне қол жеткізу, өзіміздің жаңа 100 оқулық жазудың шығармашылық бастауларын береді. Сонда ұлттық рухани жаңғырудың алдағы уақыттарда жүйелі түрде зерттеудің тұрақты жолдарын табуға, бірлескен жаңа зерттеулердің негіздерін салуға мүмкіндіктер туындайды.
Осы жолдардың авторы қазіргі кезде қазақ тіліне аударылған 18 оқулықтың екеуінің ғылыми редакторы болды. Содан түйінделген тағы да мынандай пайымдаулар бар. Біріншіден, 2017 жылғы аударма жұмысына 3-4 айдай уақыт берілді. Егер сондай уақыт ішінде қанша жұмыс атқарылғанын шетелдік ғалымдар білсе, онда олар қатты таңырқаған болар еді. Шетелдік оқулықтардың кемі 300, ал негізінен 500 және одан да көп беттен тұрады. Мұндай жауапты жұмыс толық сапалы болуы үшін әр кітапты аударып, пысықтап, басып шығаруға кемі бір жылдай уақыт керек.
Екіншіден, ғылыми таным ерекшелігі – зерттеу нысанының табиғатына сәйкес келетін, қарапайым ой мен тілде кездеспейтін, арнайы теориялық, қисындық ұғымдар мен терминдерді пайдалануда. Көп жағдайда олардың қазақ тіліндегі балама атауларын табу және оларға өздеріне ғана тән анықтамалар беру өте күрделі мәселе. Грек, латын, қазір ағылшын тілдерінен алынған, халықаралық заманауи ұғымдар мен терминдерге айналған сөздердің қайсысын қазақ тіліне аударуға болады, ал қайсысын аудармай, сол халықаралық атау-термин түрінде пайдалану керек, деген мәселені ел болып арнайы талдайтын уақыт жетті. Бұл келешек аударма жұмысына үлкен жеңілдік береді.
Үшіншіден, өткен кезеңдегі аударушылар тобы бірнеше рет басқосу-кеңестер өткізу кезіндегі анықталған бір нәрсе бар. Ол қазіргі кезде аударылған оқулықтардың тек Батыс елдері оқулықтары екендігі. Оларда негізінен тек батыстық ғалымдар мен ғылыми мектептердің еңбектері, көзқарастары келтірілген. Ал философия, мәдениеттану, тіпті әлеуметтану сияқты ғылымдардың мазмұнына қатысты Шығыс елдері ғұламалары мен заманауи авторларының жұмыстары да аз емес. Сондықтан, алдағы уақытта Шығыс елдері авторлары жазған маңызды оқулықтарды да аудару қажет. Рухани жаңғыру бағдарламасында Президенттің өзі де шетелдік оқулықтарды «әртүрлі тілдерден» аудару керек деп көрсеткен.
Егер Батыс пен Шығыс елдеріндегі ҚӘГҒ бойынша қалыптасқан дүниетанымдардың мән-мағыналарын салыстырып талдап үйренсек, егер солардың негізінде өзіміздің рухани байлықтарымызды ғылыми тұрғыдан терең талдап, соларды ғылыми пән мазмұнына енгізе алсақ, егер солардың негізінде келешек ұрпақтарымыздың руханияттылығын өзге ұлттардың руханияттылығынан кем түспейтін деңгейге көтере алсақ, сонда ғана Қазақстанның мәңгілік ел болуының сенімді негізі салынбақ.
Міне, 100 оқулықты қазақ тіліне аударудың ұлттың рухани жаңғыру бағдарламасына енуінің қырлары мен сырлары туралы уәждеріміз осындай.
Сапар ОСПАНОВ,
философия ғылымдарының докторы
