Ulttyq kod degenimiz ne? Bizdiń túsinigimizde bul – halyqtyń salt-dástúrleri, tabıǵı orta yqpaly arqyly qalyptasatyn ortaq minezi. Máselen, biz qazaq qandaı degende qonaqjaı, aqjarqyn, aqkóńil, qaıyrymdy, baýyrmal, kónbis, tilge sheshen, aqyn halyq degenderdi jıi aıtyp jatamyz. Keıde rıza bolmaı qalǵan kezimizde jýas, beıǵam halyq degendi de qosyp jiberetinimiz bar. Meıli jaqsy aıtaıyq, jaman aıtaıyq, osy qasıetter bir-birimen jymdasa kele halyqtyń ortaq minezin, jalpyǵa tán bolmysyn aıqyndaıtyn bolsa kerek.
Sóıtip qalyptasqan dástúri men basyp ótken tarıhı belesteri jáne sodan týyndaıtyn ádetter ulttyq ortaq kodyn bildirse, ár adamnyń jeke kody tárbıesi men minezi der edik. О́ıtkeni adam qoǵamdyq ortada kóp jaǵdaıda óziniń minezi arqyly tanylyp jatady.
Jalpy, ultymyzdyń bolmysy, ortaq minezi syrttan kelgen bireýlerge bolmasa, ózimizge onsha sezile bermeıtindigi de túsinikti. Sondyqtan ózimizge ortaq qundylyqtardy kóp ańǵara bermeımiz. Bizdiń neǵurlym jıi ańǵaratyn bir máselemiz, ol – árqaısymyzdyń boıymyzǵa bitken jeke minezimiz. Sebebi joǵaryda aıtyp ketkenimizdeı adamdar ádette belgili bir kásiptik ortada basqalarmen qarym-qatynasqa túsken kezde sol minezi arqyly birinen biri erekshelenip turady. Soǵan saı syı-qurmetke, bedelge ıe bolyp jatady. Minezi jaıly adam kez kelgen ortaǵa sińimdi keledi. Máselen, ál-Farabı babamyz «adamnyń basyna qonǵan baqyttyń turaqty bolýy jaqsy minez-qulyqqa baılanysty» dese, ejelgi grek fılosofy Demokrıt «minezi bir qalypty adamdardyń ómiri de jaımashýaq bolady» degen. Endi osyǵan aqyl men bilim qosylyp, adamdy odan ári kóriktendire túsedi. Osy turǵydan alǵanda adamnyń jeke minezi degenińiz, ony syn-qaterden qorǵap turatyn kózge kórinbeıtin aq saýyty, al keıbir jaǵdaıda qolyndaǵy jarq-jurq eter almas qylyshy sekildi dúnıe.
Ádette, minez nemese onyń bir bóligi adamǵa atanyń qanymen, ananyń sútimen bitetin bolsa kerek. Máselen, balanyń boıynan áke-sheshesiniń boıynda joq jaqsy nemese jaman minez-qulyqty baıqaǵanda adamdar ony arǵy atasy nemese naǵashy jurtymen baılanystyryp jatady ǵoı. Osy turǵydan alǵanda minez – genetıkalyq kod, ıaǵnı jeke adamnyń bolmysyn óziniń shyqqan ortasy ǵana emes, sonymen qatar óz halqynyń bolmysymen de baılanystyryp turatyn dúnıe. Osyǵan endi ómir súrgen ortasynyń mádenıeti men zamanynyń aıshyqty belgileri, óziniń ómirden jınaqtaǵan tájirıbesi qosyla kele minez de qyrlanyp-syrlanady. Qoǵamdyq ortada onyń áreketin, tipti jan dúnıesin aıqyndap turýshy ózindik bir keıiptik keskin-kelbetke aınalady.
Degenmen adamnyń basyna túrli syn-qater túsken kezde, tipti basqa adamdarmen, ıaǵnı ómir súretin ortasymen kıkiljiń týǵan jaǵdaıda tabıǵı minez ózin kórsetpeı qoımaıdy. Keıde jaqsy jaǵynan, keıde jaman jaǵynan kórseter, áıteýir minez aqylǵa boı bermeı ketken osyndaı tustary adamnyń tabıǵı bolmysy da ashyla túsedi. Minezdiń osyndaı shyrqaý shyńy kóp jaǵdaıda adamnyń taǵdyryn da aıqyndaýshy faktorlardyń birine aınalyp jatady.
Árıne minez – taǵdyrdyń dál ózi emes, taǵdyrdy aıqyndaýshy kóp faktordyń, biraq bizdiń túsinigimizde basty faktordyń biri. Eger «taýdaı talap bergenshe, barmaqtaı baq ber», «árkim óz peshenesine jazylǵandy kóredi» degen qaǵıdalarǵa súıensek, Alla taǵala adamdy jer betine jibergen kezde taǵdyryn aldyn ala peshenesine jazatyn bolsa, dúnıege keletin jeri men ósip-ónetin ortasy, aqyly men kórki jáne minezimen birge baǵdarlamalaıtyn bolsa kerek. О́ıtkeni qalǵanynyń barlyǵyn adam balasy ózi ómir súrgen ortadan alady ǵoı.
Biraq minez de túzelmeıtin dúnıe emes. «Men eger zakon qýaty qolymda bar kisi bolsam, adam minezin túzep bolmaıdy degen kisiniń tilin keser edim» deıdi danyshpan Abaı. Al úndi halqynyń rýhanı kósemi Mahatma Gandı «Sóılegen sózińe saq bol, ol oıyńa aınalady. Oıyńa saq bol, sezimińe aınalady. Sezimińe saq bol, júris-turysyńa aınalady. Júris-turysyńa saq bol, ádetińe aınalady. Ádetińe saq bol, qundylyǵyńa aınalady. Qundylyǵyńa saq bol, minezińe aınalady. Minezińe saq bol, taǵdyryńa aınalady» deıdi. Mine osy sózderden adam boıyndaǵy ádetter men qasıetteri ishinen minezdiń taǵdyrǵa meılinshe taıaý turǵan dúnıe ekendigin baıqaýǵa bolady.
Biz Elbasynyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasyn basshylyqqa ala otyryp, halqymyzdyń tarıhy jáne rýhanı bolmysy men jan-dúnıesindegi tereńnen sińgen qasıetteri týraly jıi áńgime qozǵap jatyrmyz. Arheologtarymyz kóne órkenıetterdiń belgilerin kóptep ashyp, halyqqa jarıalap jatyr. Qazaq halqynyń shynaıy tarıhy qaıtadan jazylýda. Ulttyq tárbıe máselesi, sonyń ishinde jańǵyrtylýy tıis dúnıelerimiz sóz bolýda. Mine osyndaı tustary árqaısymyz ózimizdiń jeke kodymyz – adamı bolmys-bitimimiz ben minezimizge bir qarap qoısaq, munyń da esh artyqshylyǵy bolmas. О́ıtkeni táýelsizdik alǵan shırek ǵasyrdyń ishinde qoǵamdyq sanamyzǵa da kóp ózgeris engendeı. Iogann Volfgang Geteniń «Minez-qulyq – árkimniń óz rýhanı keıpin kóretin aına» dep aıtqanyndaı, bizdiń minez-qulqymyzda qandaı ózgerister bar? Muny ekshep, saralap kórý – úlken másele.
Suńǵat ÁLIPBAI,
«Egemen Qazaqstan»
