Táýelsizdiktiń rýhymen beıbit ómir besiginde terbelgen qoǵamymyzda kóńil de, kóz de súısinerlik keremet jarqyn istermen qatar, ishimizdi jegideı jegen daýasyz dertter de qylań beredi. Olar memleket, qoǵam ómirine qaýipti qasiretter: ıaǵnı paraqorlyq, memleket qarjysyn opyryp qylǵytý, ótirikti sýdaı sapyrý, qaǵaz júzinde barlyq sharýasyn qapysyz tap-tuınaqtaı jylmıtyp tıanaqtaý, týrashyldyqtyń tájinen bezý, jalpaqshesheılikke uryný, kózqamandyq, quzǵyndyq...
Ejelgi halyqtyq qaǵıda «Kedeıligine qarama, kisiligine qara» degendi umytý – adamzat ómirindegi rýhanı qundylyqtardy joǵaltý degen sóz. Negizinde, qoǵamnyń rýhanı, ǵylymı-shyǵarmashylyq áleýeti joǵary, asqaq ulttyń dástúrine, diline, dinine, tiline qurmeti, kisilik (raqymdylyq, arlylyq, bekzattyq, ádildik, meıirbandyq, qaıyrymdylyq, jaýapkershilik) kelbeti kelisti bolsa, osynaý qoǵamnyń árbir múshesinde izgilik, kóshelilik, jetelilik, tulǵalylyq, qaıratkerlik qasıetter de meılinshe mol bolmaq.
Memleketti tolyq kemeldendirý maqsatynda adamshylyq, ultjandylyq jolyndaǵy iri, kesek, jasampaz ıgilikti isterge qurmet kórsetý, qanattandyrý abzaldyq, bilgirlik bolady. Sonda qoǵamnyń sáýlettenip gúldenýine, rýhanı jańarýyna serpindilik darytady ári elshildik, memleketshildik ustanym – kózqarasqa ıe kemel jaratylǵan tekti-zatty, ilimdi-bilimdi jaqsylarǵa «altyn balyq iletuǵyn qarmaq» buıyrar edi-aý! Máńgilik Eldiń dárejesi, mereı-mártebesi, abyroıy men bedeli – sóz ben istiń birtutastyǵynda. Babalarymyzdyń: «Kisi bolmas kisini múshesinen tanımyn, Kisi bolar kisini kisesinen tanımyn», bolmasa «Aı ortaq, kún ortaq, jaqsy ortaq», nemese: «О́zi jaqsyǵa bir kisilik oryn bar» deıtin aqylmandyqtan týǵan tereń paıymdaýlary eldik minez, murat, namys, ar-ojdan tárizdi qasıetterdi úlgi etýge úndeıdi.
Eldiń aýzynda ábden jaýyr, jattandy, úırenshikti «Qoǵam buzylyp barady», «Zaman azyp barady» degen sóz jeldeı gýlep júr. Mundaıda qoǵamdy kinálaý, oǵan qarǵys oǵyn jaýdyrý, náýetektik, dármensizdik tanytý durystyqqa jatpaıdy. Álbette, qara jurttyń talqysy, synshyl kózqarasy, kókeıkesti tilegi keıde eskerile bermeıdi. Bul – naryqtyq ekonomıkanyń jaıy hám sharty. Deı turǵanmen, mansapqor jandaıshaptar, ataqqumarlar, kerjalqaýlar, úrip iship, shaıqap tógýge qunyqqan masyldar, ótirikti sýsha sapyratyndar, qyzǵanyshtyń qyzyl ıtine baǵynǵan bassyzdar, ımansyzdar, elpekbaı pysyqaılar upaıyn túgendeý úshin jymysqy áreketterimen, aıla-sharǵynyń nesheme alýan ádis-tásilderimen is basyndaǵy óte-móte joǵary laýazymdylardy, abyroılylardy tuzaqqa túsirip, tilin, kóńilin taýyp, arbap-aldap, quryqqa syryq jalǵap, kisi salyp, qandaı bıik qorǵannyń bolsyn basyna qarǵyp shyǵady. Aqyldy oılanyp belgili bir tujyrym jasaǵansha, aldyn orap taqyrǵa otyrǵyzady. Adalyn aıtsaq, kisi salý, ult ıgiligine erekshe qyzmet etetinderge kisen salý, sóıtip, ádilettiń jolyn kesý, jalyndy jastyń úmit otyn sóndirý, aqyldy degenniń kisi tiline erýi, soǵan oraı qyzmet jasaý – qoǵamdy ishteı iritip-shiritedi. «Maımyl maqpal kıse de sol maımyl» degen mátel osy bir aýzymen oraq orǵan surpaqbaılar men qubaqandarǵa sıpattama. Abaıdyń:
Jurt biledi, kúledi,
Surqııa tildiń jamanyn,
Qoshemetshilderdiń amalyn –
degeni osy aıtylǵandarǵa aıǵaq.
Ybyraı Altynsarınnyń «Musylmanshylyq tutqasy» deıtin eńbeginde (1884) kórsetkendeı: adam balasynda jaman minez 60 túrli, jaqsy qulyq 78 túrli eken. Adam ómiri, rýhy, joly, namysy, ary, taǵdyry árqıly buralań. Abaı aıtady: «Adamzatqa ne kerek: Súımek, sezbek, keıimek, Hareket qylmaq, júgirmek, Aqylmen oılap sóılemek», «Alla ózgermes, adamzat kúnde ózgerer», «Zamana, sharýa, minez kúnde ózgerdi» dep, Abaı oıyn odan ári Máshhúr Júsip bylaısha tereńdetedi: «Bu dúnıe – bir kári qasqyr, tisi ótkirligimen jemeıdi, aldap-arbap ýysyna túsirýmen talaıdyń silesin qurtqan. «Aýzynda bir tis joq, bizdiń nemizdi jeıdi?»-dep, jannyń bári qoınyn ashyp, qulashyn jazyp, úıir-shúıir bolady. Bildirmeı talaıdyń basyn shaınaıtuǵyn kári qasqyr – qý dúnıe» (Máshhúr Júsip. Shyǵarmalary. Pavlodar, 2008. T.12. 159-bet).
Elbasy «jańǵyrý» uǵymynyń ózi meılinshe kónergen keıbir daǵdylar men ádetterden arylý degendi bildiredi» dep jazǵan-dy. Memleket, el, halyq keleshegine oı kózimen barlasaq, ádildik, adaldyq, tazalyq, zııalylyq jolynda, ar men bilimge, eńbegiń men jigerińe júginip, rýhanı sulýlyqtyń kemesinde júzgenge ne jetsin!
