Төлеген Себепов: Бақ пен бақыт тәуелсіздік арқылы келді

− Төлеген Себепұлы, сіздің өмір жолыңыз жақсылық пен мақсат-мұраттан, ізгілік пен мейір­бандықтан, өміршеңдік пен белсенділіктен, қамқорлық пен қайсарлықтан құралғандай көрінеді. Данышпан Мұхтар Әуезов: «Мені танып ал деп шалқалақтай берсең, шалқаң­наң құлайсың, жөнді-жөнсіз елпелектей берсең, етпетіңнен түсесің. Сондықтан әр адам өз шамасын білуі керек», – дейді. Біз қазір басқа фор­мациялық қоғамда өмір сүріп жатырмыз. Сіздің ойыңызша, әрбір қазақстандық қандай ұғыммен алға басуы керек?

− Алдымен айтарым, Мем­лекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев­тың Қазақстан хал­қына Жолдауы мені аса ықы­ласқа, сүйіспеншілікке бө­леді. Тақырыбының өзі айтып тұрғандай, халықтың әл-ауқа­тын бұрынғыдан да көтеріп, өмір сүру деңгейін арттыра түсу, жалақыны өсіріп, тұрғын үй жағдайын жақсарту, сонымен қатар ауыл-селоны көркейтуге қомақты қар­жы бөлу – сөйтіп, мемлекет пен адамдардың күш біріктіруінің ар­қасында Жалпыға Ортақ Еңбек Қо­ғамын құру. Бұл Жолдаудың хал­қымыздың ру­хын көтеріп, еселі еңбек етуі­не жігерлендіретіні сөзсіз. Жол­дауда айтылған алты бағыт та елдің ты­ныс-тіршілігіне байланысты екені даусыз.

 Мен он екі-он үш жасым­нан­ еңбекке кірісіп, әбден шың­­далдым. Қарапайым жұмыс­шыдан аудандық атқару коми­тетінің төрағасына дейін кө­те­рілдім. Қай қоғамда да адамды төрге шы­ға­ра­тын шынайы еңбек қана. Сәл ғана жалқаулансаң, са­ған мол білімің де, иек артар досың да, жақын-жұрағатың да көмектесе алмайды. «Адамды жан білетін дана деп біл, Істерін жалқау жанның шала деп біл» демей ме, Шал ақын. Мен кешегі Кеңес өкіметі кезінде тер төктім, бар мүмкіндігімді ортаға салдым. Қандай лауазымды атқарсам да, сол істі біліп істедім. Жұмыстың кілтін табуға ұмтылдым. Мұным­ды жалтақтамай мақтаныш се­зім­мен айта аламын. Біреуге жөнсіз қабақ шытқаным жоқ, нашарды қолтығынан демеп қанат­тандырдым. Өйткені бұл менің адами парызым еді. «Еңбек – қуаныш, жалқаулық – айырылмас азап» деп ұлы Абай тегіннен-тегін айтпаса керек. Бүгінгі күні де, ертең де еңбек бізді ұлы мақсатқа жетелейді. Біздің қоғамның да басты мұраты – еңбек.

− Сіздің өмірдерегіңізге көз­ жү­гірт­сек, біліміңіз жоға­ры, ға­лым-зоотехниксіз. Ша­руа­шы­лықтарда бөлімше зоотех­нигі қызметінен бас­­тап, совхоз­ директоры, Тайпақ аудан­­дық ауыл шаруашылығы бас­қар­масының бастығы, одан Қаратөбе аудан­дық кеңесі атқару комитетінің төрағасы, одан кейін Орал ет-консерві комбинатының партком хатшысы, облыстық асыл тұ­қымды мал бір­лестігінің директоры қызметтерін атқардыңыз...

− Ой, шырағым-ай, «жетектеп салған тазы түлкі алмайды» де­ген мақал бар. Атам қазақ біл­месе айтпайды. Мен таза өз ең­бегіммен төрге шыққан адаммын. Рас, менің талпынысымды, қолымнан іс келетінін сол кездегі аудан, облыс басшылары көріп білді. Қажетті деген жұмысқа мені пайдаланды. Сөз арасында айта кетейін, қыстың көзі қы­рауда мені сол кездегі облыс басшылары шаруашылығы кері кеткен «Қалдығайты» совхозына директор етіп жіберді. Барғым келмеп еді, «бармасаң партиялық билетті тапсырасың» деп ызғар шашты. Амалсыз көндім. Бұл 1987 жылдың ақпан айы еді. Мал тұралап қалған, жем-шөп жоқтың қасы. Қой маңырап, сиыр мөңіреп, жылқы кісінеп, түйе боздап, у-шу. Іске жұмыла кірісіп, әйтеуір сол қыстан аман-есен шықтық-ау. Сондағы ақ боранмен арпалыс әлі есімнен кетпейді. Сол қыста бізге қолұшын берген азаматтарды екі дүниеде де ұмытпасын. Менде дос-жаран көп болды, ал бірақ, лауазымды орынтаққа отырғызатын «көкем» болған жоқ. Менің «көкем» өз білімім мен ынта-жігерім, талпынысым мен талабым, өзіме деген сенімім болды. Ғұлама ғалым Қаныш Сәтбаев: «Еңбек етпесең, жиған білімің кәдеге жарамай жатқан минерал секілді. Оның ішін аршып, асыл кенін жарқырату үшін еңбек керек, қол мен ой қимылы қажет» десе, ұлы Абай: «Талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым ойлап қой, Бес асыл іс көнсеңіз» деп тебіренбей ме?! 

− Ал енді амалыңыз таусы­лып, сасқан кездеріңіз болды ма?

− Сасып, әбігерге түсіп, тұ­йық­қа тірелген кезім жоқ. Со­сын лауазымды қызметтерге көте­рілсем, көтеріңкі орынтақтан түспесем екен деген ойға берілген емеспін. Менің қай қызметті де іліп әкететін білімім (Жоғары пар­тия мектебін де сырттай бітір­генмін) болды. Қазақшаға да, орыс тіліне де сауаттымын. Қо­лы­ма күрек берсе, денім сау, қа­жыр-қайратым баршылық, неден тайсақтаймын. Ағамыз мақтаншақтау екен демеңіз, менде үш принцип болды бірінші, шыншылдық, екінші, өтірік көлгірсімеу, үшіншісі, адал, таза жүру. Осыларды өмір бойы жолдас, дос еттім. 

− Менің білуімше, атақты Бақыт­жан Қаратаев, академик Қа­жым Жұ­малиев, дауылпаз әнші, сазгер Мұ­хит Мерәліұлы,  ақиық әнші,  ха­лық әртісі Ғари­фолла Құр­манға­лиев, ақын Берқайыр Аманшин, әй­гі­лі ән­ші  Ескендір Хасан­ға­лиев, ақын Са­ғын­ғали Сейітов осы Қаратөбе топы­ра­ғында дү­ниег­е келген екен...

− Айтуыңыз орынды. Опера әншісі, халық әртісі Нариман Қаражігітовпен бірге оқыдым. Ол Шыңғырлау ауданынан. 1968 жылдың зауза айында онда мен «Саралжын» совхозында директор едім. Алматыдан Хамит Ерғалиев, Берқайыр Аманшин, Мұқағали Мақатаев үшеуі әуелі аудан орталығына, сонан соң біздің шаруашылыққа келді. Құшақ жайып қарсы алдық. Ар­найы киіз үй тіктіріп, қонақасы бер­дік. Қонақтар да шырайлы, біз де қуаныштымыз. Ертеңіне Ха­маң: «Мұхит бабамыздың басына барып, құран оқиық» деді. Бар­дық. Хамаң құран оқыды. Қасымызда шаруашылықтың бас зоотехнигі Қапар Кереев пен менің орынбасарым Амантай Сүлейменов бар. Екеуінің де тұлғасы ірі, нар жігіттер. Анадай жерде жарқырап жатқан Ақбақай көліне қарап тұрған Мұқағали кенет дауыстап:

Ақбақай дейтін көл екен,

Айнала толған гүл екен.

Аялап атамекенін,

Қызғыштар қорып жүр екен.

Салттары да дүр екен,

Жігіттері де ірі екен.

Махамбет пен Мұхиттар,

Тірі екен, әлі тірі екен, −

деп қолма-қол өлең (екі шумағы жадымда жоқ) шығарды. Жазып алмаппын, соныма осы күнге дейін өкінемін. Мұқағалидың толық шығармалар жинағында осы өлең кездеспеді. Бұл күнде Бат­пақкөлдегі орта мектеп Бер­қайыр Аманшиннің атымен аталады. Қазақ әдебиетінің үш бәй­­терегі де қазір арамызда жоқ.­­ Мұқағалидай ақын ХХ ға­сыр­­дың және қазақ халқының бір­туары еді. Мен ақынның біраз өлең­дерін жатқа білуші ем. Ол қайтыс болды деп естігенде:

Маңдайға сыймай кеттің-ау,

Дарыным едің, дарыным.

Жұлдыздай ағып өттің-ау,

Кескіні кербез алыбым, −

деп тебіреніп едім.

− Өнерден де құр алақан емес­сіз-ау, деймін?

− Әкем Себеп Қазмағанбетов ұлт­тық аспаптарда ойнап, ән са­латын. Шешем Ұрқия да қа­ражаяу емес-тін. Әкем 1954 жы­лы дүниеден өткенде, жеті бала қалдық. Ең үлкеніміз Зәу­реш, одан кейін мен, інілерім Демеу, Амантай, Берік, қарындастарым Әлия, Мәншүк. Қиын кез еді ғой. Әкемнің туған інісі Ілес Қазмағанбетов пен Бәтима жеңгем бізге көп көмек көрсетті. Ілес ағай домбырашы еді, інісі Өтеген 1960 жылы Алматы қаласында өткен фестивальде лауреат атанды. Ілес 1964 жылы өмірден өтті. Аяғымыздан тұрған соң оларға біз де шама-шарқымызша көмек бердік. Менің де аз-мұз ән салатын мезгілдерім болып тұрады. 

− Төлеген аға, отбасында өзара сүйіс­пеншілік болғанда ғана ша­ңырақ шат­тыққа кенеле алатыны шы­найы шын­дық. Сіздің отбасыңыз баянды бақытқа ие ме?

Шынтуайтқа келгенде, ер адамды баптап, күтетін әйел ғой. Ал, адалдық – ерлі-зайыптылар ынтымағының айқын белгісі. Светлана Қаменқызы Гиззатова екеуміз 1963 жылы отбасын құрдық. Мамандығы – санфельдшер. Анасы Мақпузаны күллі Қаратөбе жақсы біледі. Қайырымды әрі іскер жан еді. Міне, Светлана екеуміздің бас қосқанымызға 55 жыл толды. Өмірге екі ұл, үш қыз әкеліп, тәрбиелеп өсірдік. Сегіз немерем бар. Өзінің туған ұлы мен қызын тәрбиелеу – ата-ананың ең бірінші аса маңызды қоғамдық қызметі әрі азаматтық борышы екені ақиқат. 

− Жекешелендіру жылдары сіз сов­хоз директоры едіңіз ғой?

− Жекешелендіру саяса­ты­ тым асығыс өтті. Көп бай­лық тістегеннің аузында, ұста­ған­ның қолында кетті десем, артық айтқандық болмас. Сол кезде совхоз басшысына шаруашылықтың барлық малы мен техниканың 10 пайызын тегін, 10 пайызын сатып алу­ға жарлық шықты. Мен тегінін де, тегін емесін де алмадым, сол 1994 жы­лы «Темірбек» ұжымдық кәсіп­орнын құрып, директоры болдым, бұл шаруашылық еңбеккерлерінің өтіні­шімен істелген іс еді. 

Қисынын тапса, орындалмайтын жұмыс, құралмайтын дүние жоқ. Тәуел­­сіздік қазақ халқының және күллі қазақ­стандықтардың бақыты, оның іргетасы берік, мемлекетімізді әлем мойындаған сарабдал саясаткер Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев басқарып отыр. Ендігі жерде біз еңбекке деген ынтамызды арт­тырыңқырап, ынтымағымыз бен ауызбіршілігімізді нығайта түсуіміз керек.

− Әңгімеңізге рахмет. Сексен жа­сыңыз құтты болсын!

Әңгімелескен Марат МӘЖИТОВ

АСТАНА