Belgili ǵalym, memleket jáne qoǵam qaıratkeri Muhtar Qul-Muhammedtiń aıtýynsha, qazirgi zamanaýı teorıa negizinde adamnyń shyǵý tegi boıynsha homo sapıenstiń afrıkalyq, neandertaldyq, orıentalıstik qataryna adamzat órkenıetiniń tórtinshi oshaǵy retinde «altaılyq homo sapıens» te endi deýge bolady. Buǵan derek pen dáıek jetkilikti. Máselen, reseılik ǵalym, akademık Anatolıı Derevıanko 2008 jyly Altaıdaǵy Denıs úńgirinen tabylǵan adam súıegin DNK arqyly muqıat zertteý barysynda onyń 50 myń jylǵa jýyq buryn ómir súrgenin anyqtady. Bul úńgir Berelden 57 shaqyrym ǵana qashyqta ornalasqanyn eskersek, jalpy Reseıdegi Arjan, Tyva mádenıeti men elimizdegi Berel qorymynan bastap Tarbaǵataıdaǵy Shilikti, keıingi jyldary arshyla bastaǵan Eleke sazy obalaryna jalǵasatyn bul keńistiktegi mádenıetti bir-birinen bólip qaraýǵa áste bolmaıdy. Bul saq dáýirine jatatyn Alataý etegindegi Esik, Boraldaı qorymdarymen tipti biregeılene túsedi. Al endi osy qorymdarda tabylyp jatqan altyn zergerlik buıymdar men onyń «ań stılindegi» túrli órnegine zer salsaq, Uly Dalada Prezıdent aıtqan ejelgi metalýrgıanyń qanshalyqty joǵary deńgeıde damyǵanyn zerdeleýge bolady.
«Ejelgi zamanda-aq Qazaqstannyń Ortalyq, Soltústik jáne Shyǵys aımaqtarynda taý-ken óndirisiniń oshaqtary paıda bolyp, qola, mys, myrysh, temir, kúmis pen altyn qorytpalary alyna bastady», dep jazdy Elbasy atalǵan maqalasynda.
Elbasy tujyrymynyń negizi – elimizdiń ár óńirinen tabylǵan kóne shahtalar ekeni ras. Aıtalyq, ilkide Germanıanyń Bohým qalasyndaǵy Taý-ken murajaıynyń ǵalymdary qazaqstandyq ǵalymdarmen birge biraz jyldar zertteý jumystaryn júrgizgen edi. Olar Shyǵys Qazaqstan óńirindegi Qyzylsý ózeniniń boıynda Kishi Qarasý atty aýylda 3 jarym myń jyl burynǵy shahtalarǵa qazba jumystaryn júrgizý barysynda, tereńdigi 10 metrge deıin ketetin úlken taý-ken shahtalaryn, kenshilerdiń qonystaryn, metaldy qorytatyn oryndaryn tapty. Shahtashylardyń qonystarymen birge tastan jasalǵan barlyq qural-saımandary da tabyldy. Bul sıaqty ejelgi metalýrgıa oshaqtary elimizde jeterlik. Onyń birqatary ǵylymı aınalymǵa da endi.
Biraz jyl buryn arheolog Zeınolla Samashev áıgili qos ózen Efrat pen Tıgr arasyndaǵy Mesopotomıadan tabylǵan qola buıymdardyń quramy Ertistiń boıynan shyǵarylǵan qalaıynyń quramymen birdeı bolyp shyqqanyn aıtqan edi. Qalaıysyz qola quıylmaıdy. Mystan jasalǵan muqym dúnıe muqalyp qalatyndyqtan, oǵan qalaıy qosady. Iаǵnı órkenıettiń kóne oshaǵyna metal ıleýdi, qural jasaýdy kimder úıretti degen oıǵa qalasyz. Álbette, qumdy buırattardy kezgen kerýenmen birge bul metaldar Uly daladan bardy. Bul da babalarymyzdyń Uly Jibek jolynyń ústinde, tranzıttik dálizde ornalasyp qana qoımaı, oǵan óz múddesi turǵysynan tolyq qatysqanyn tanytpaı ma?! «Ata-babalarymyz jańa, neǵurlym berik metaldar óndirý isin damytyp, olardyń jedel tehnologıalyq ilgerileýine jol ashty» deıdi bul rette Elbasy.
Rasynda, myńjyldyqtar boıy máńgi tońnyń astynda saqtalǵan Bereldegi babalar qorymy da kóne altaılyqtardyń qupıasy mol talaı ilimdi anyq meńgergendigin baıqatady. Iаǵnı, bul qorymdarda adam men onyń dárgeıine qansha el qulaǵanyn bildiretin jylqylardyń birge jerlenýi jáne myńjyldyqtar boıy saqtalýy babalardyń balzamdap jerleý tehnologıasyn da jetik bilgendigin aıǵaqtaıdy. Arheologtardyń aıtýlaryna qaraǵanda, Altaıda óndiriletin mıneraldy ekige aıyrǵanda, bir jaǵynan qyzyl boıaý, bir jaǵynan synap bólinetin kórinedi. Osy synappen túrki qaǵandaryn balzamdaǵany belgili bolyp jatyr búginde. Muny zertteý jumystaryna qatysqan mıkrobıologtar da, polıgenetıkter de dáleldeıdi. Endeshe muqym dúnıede Mysyr perǵaýyny ǵana balzamdalǵan joq, Uly Dala qaǵany da balzamdaldy. Mysyr perǵaýyny ǵana altynmen aptalǵan joq, Uly Dala qaǵany da altynmen aptalyp, kúmispen kúpteldi. Sondyqtan Prezıdenttiń paıymyn parasatpen ári qaraı ilgerilete túsý, jas urpaqqa jetkizý qoǵamǵa taǵy bir salmaqty júk artyp otyr.
Dýman ANASh,
«Egemen Qazaqstan»
