Мағжан жырларын жатқа айтатын

«ХАЛЫҚ ЖАУЫНЫҢ» БАЛАСЫ ӘЛІ КҮНГЕ ДЕЙІН ӘКЕСІНІҢ ҚАЙДА ЖЕРЛЕНГЕНІН БІЛМЕЙДІ

Өткен ғасырдың 30-шы жылдары қазақ халқын баудай түсірген саяси қуғын-сүргіннің жазықсыз құрбанына айналған Шеру Құрманбаевтың тәлкекке түскен тағдыры бір атанға жүк боларлық. Бір әулеттен бүгінде көзі тірісі екеу ғана. Ғали Жарқынұлы Есіл ауданындағы Покровка ауылында, Дәулет Шеруұлы Петропавл қаласында тұрады. Атасы Құрманбай мен әкесі Шерудің бастан кешкен мехнаттарын өз көзімен көрген Дәулет ол кездері естияр бала болатын. Бүгінде 86-ға келсе де, балалық шағы мен жастық өмірі, отбасы мен жан дүниесінің ойран-топырын шығарған қаралы кезеңнің күңіренісі санасында ұмытылмастай жатталып қалыпты.

 

«ХАЛЫҚ ЖАУЫНЫҢ» БАЛАСЫ ӘЛІ КҮНГЕ ДЕЙІН ӘКЕСІНІҢ ҚАЙДА ЖЕРЛЕНГЕНІН БІЛМЕЙДІ

Өткен ғасырдың 30-шы жылдары қазақ халқын баудай түсірген саяси қуғын-сүргіннің жазықсыз құрбанына айналған Шеру Құрманбаевтың тәлкекке түскен тағдыры бір атанға жүк боларлық. Бір әулеттен бүгінде көзі тірісі екеу ғана. Ғали Жарқынұлы Есіл ауданындағы Покровка ауылында, Дәулет Шеруұлы Петропавл қаласында тұрады. Атасы Құрманбай мен әкесі Шерудің бастан кешкен мехнаттарын өз көзімен көрген Дәулет ол кездері естияр бала болатын. Бүгінде 86-ға келсе де, балалық шағы мен жастық өмірі, отбасы мен жан дүниесінің ойран-топырын шығарған қаралы кезеңнің күңіренісі санасында ұмытылмастай жатталып қалыпты.

Балуан ауылын мекендеген Құрманбай елге сыйлы, арабша сауатты болған. Кеш­кі­лік­те зор даусымен ән салғанда ауыл тұр­ғын­дары ұйып тыңдайды екен. Күйді «ба­қа­йымен» тартатын өнері болған деседі. Жас­тық шағын ел аралап, сауық-сайранмен өт­кіз­ген. Көпшілік еркелетіп “Әкен-ай” атап кет­кен. Әкесінің өнері баласы Шеруге де жұққан. Арабшаны еркін меңгерген. Суырыпсалма ақындығымен танылған. Зарлы ән “Зәурешті”шырқағанда екі көзінен жас парлап, тыңдаушылардың сай-сүйегін сыр­қы­ратқан. “Құралай сұлу”, “Батыр Баян”, “Ер Ағыбай”, “Еңлік-Кебек” секілді дастандарды таңға дейін жырлаған. Күреске тү­сіп, «түйе балуан» атанған. Түсі суық, жанары өткір, қараторының нағыз ер келбет­тісі бол­ған. Кеңес өкіметі кезінде жаңадан құрылған Төңкеріс ауданында аз ғана басшылық қызмет атқарып, сосын Ақмола жағындағы Қорғалжын ауданының атқару комитетін басқаруға жіберіледі. Сонда жауапты жұмыс істеп жүргенде аяқ астынан тұтқындалады. 2-3 күннен кейін қамақтан босатылғанымен, одан әрі лауазымды қыз­метке бару жолы ке­сіледі. Себебі белгісіз. Кірпіш зауытына директор етіп тағайын­да­лады. Осы кезде кенже ұлы аяқасты ауырып, қайтыс болады. 97 жастағы Құрман­бай ақсақалға да топырақ осы жерден бұйы­рады. Содан Шеру әйелі мен баласын алып, елге оралады. Майбалық ауыл­­дық кеңесінің төрағасы қызметінде жүрген­де тағы да қолына кісен салынады. Сол кеткеннен қайтып оралмаған. Қай жаққа жі­бе­рілді, сүйегі қайда қалды, бұдан Дәулет қа­рия әлі күнге дейін хабарсыз. Кейін есті­ге­ніндей ауылдастарының бірі ескіліктің әні «Зәу­реш­ті» көп айтады деп, сыртынан көрсетіп жіберсе керек.

Құдайы көршім болғандықтан, жаным ашып, тиісті органдар арқылы іздеу салуға болатынын айтып едім, “солардың атын атамашы, өткенді қайта қопармашы, өлер­дей қажыдым, осымен бітті” дегендей, жақтырмаған сұсты сыңай танытты. Кейінгі өмір жолы жайында да сыр тартып едім, жұмған аузын ашпады. Жастайынан жетім­діктің ауыр зарын тартып, асқар таудай пананың аялы алақанын көрмей өскен оның көңілі әбден қалған секілді. «Қой, сырттай тілекші болып жүргенім жарамас, қолдан келгенше жәрдемдесейін», деп Ұлттық қауіпсіздік комитетінің облыстық басқар­ма­сына бардым. Жергілікті мұрағатқа кіруге рұқсат марқұмның ең жақын туысқанына ғана беріледі екен. Оның өзінде арнайы шешім бойынша деген талабы бар көрінеді. Дәукеңнен қайыр жоқ. Покровка ауылында тұратын немере інісі Ғали Елембаевқа қол­қа салуға тура келді. Сөйтіп қана кейбір кұ­жат­тар мен Шеру Құрманбаевтың ақтал­ға­ны туралы анықтамамен танысуға мүм­кін­дік алдым. Қысқаша мазмұны мынандай:

Майбалық ауылдық кеңесінің төрағасы Шеру Құрманбаев 1936 жылдың 26 қазаны күні ұлтшыл-фашистік ұйымға қатысы бар деген айыппен НКВД-нің Преснов аудан­дық бөлімшесінде тұтқындалып, 1937 жыл­дың 25 қарашасында Солтүстік Қазақстан облыс­тық сотының арнаулы алқасының жабық отырысындағы үкімімен 6 жылға бас бос­тан­дығынан айрылған. ҚазКСР Жоғарғы Со­ты­ның арнаулы алқасы 1938 жылдың 1 қаң­­тар күні аталған үкімнің күшін жойып, қайтадан тергеуге жіберген. Облыстық сот­тың сол жылғы 27 мамыр күнгі шешімімен Шеру Құрманбаев 10 жылға бас бостан­ды­ғы­нан айрылған. КСРО Жоғарғы Сотының қыл­мыс­тық істер жөнін­дегі алқасы 1941 жыл­дың 11 қазаны күні КСРО Прокуро­ры­ның наразылығын қана­ғат­тандырып, облыс­тық соттың аталған үкімінің күшін жойып, қайтадан тексеруге жіберген. 1942 жылдың 13 сәуірі күні РСФСР Қылмыстық Кодек­с­і­нің 58 – 10 және ­58 – 11-баптары бойынша Шеру Құр­ман­баевқа қарсы қозғалған қыл­мыстық істе ешқандай қылмыстың құрамы жоқ деп табылып, тергеу тоқтатылған. Үкім күшінің бірнеше рет жойылып, тексеруге жіберілуі азаматтың еш кінәсіздігін аңғар­тады. Одан кейінгі тағдыры жұмбақ.

 Шеруден қалған жалғыз тұяқ Дәулеттің жетімдіктің, жалғыздықтың, жоқшылықтың тауқыметін көріп, “халық жауының баласы” деген зілді сөздерден психологиялық зардап шеккені сыртқы кейпінен де байқа­лады. Тұлдыр басын сүйретіп, жанын зорға сақтап жүрген қиын-қыстау кезеңде қауқар­сыз жетімнің әкесіне сұрау салып іздеуге ешқандай шамасы да, мұрсаты да болмаған. Іздеп табу мүмкін де емес еді. Былтыр Қорғалжын жаққа әдейі сапар шегіп, атасы Құрманбайдың басына зиярат етіп қайтып­ты. Атасының бауырында өскен оның тұ­қы­мына тартқан құймақұлақтығы, жады­ның мықтылығы, алғырлық қасиеті таңдан­дырмай қоймайды.

“Әдейі өлең жаттап көрмеппін, бірақ бір естігенімді өмірі ұмытпаймын”, – дейді өзі. Сөйтті де әңгіменің ортасында “Батыр Баян” дастанын бастап, одан әрі Мағжанның отты өлеңдеріне ұластырып, төгілдіріп-төгілдіріп жібермесі бар ма?! Айтқан сайын жаны кіріп, жанары жарқылдап, аузынан ағытыл­ған жыр жолдарынан басқаны ұмыт­қандай күй кешеді екен. Мағжан Жұмабаев­тың 100 жылдық торқалы тойы республи­калық дең­гейде атап өтіліп, көптеген өнер түрлерінен байқау ұйымдастырылды. Сол сайысқа Жамбыл ауданынан жыр жампо­зы­ның өлең­дері мен «Батыр Баян» дастанын мүдірме­­й жатқа айтатын Дәулет Құрман­баев дайындалыпты. Бірақ айтулы дастанды жұрт алдында бірінші болып танымал айтыскер ақын Баянғали Әлімжанов орындап, қазылар алқасы екінші рет қайта­лау­дың керегі жоқ деп шешкен. Бойындағы осы бір асыл да сирек орындаушылық қа­сиетті көзінің тірі­сін­де таспаға түсірсе, қандай ғажап болар еді. Кітап нұсқа­сы­н­дағы жыр-дастандарда жоқ оралымды да бейнелі шумақтардың шығып қалуы әбден мүмкін. Жергілікті теледидар басшылары мен мәдениет саласының өкіл­дері осыны ескерсе, жөн болар еді. Әкесі Шеруді ұстап әкеткен 1936 жылдан бастап 76 жыл бойы сарыуайым сағыныш өзегін өртеп, жалғыз­басты сергелдең күй кешкен қарттың жан дүниесінде талай асыл қазы­налар сақталып жатыр-ау деген бір үміт, бір өкініш жетегінде қала бердім.

Қайрат ДҮЙСЕНБІ.

Петропавл.