Көкжал

Иттiң иесі болса, бөрiнiң Тәңiрiсi бар.

Халық мәтелi.

* * *

Иттiң иесі болса, бөрiнiң Тәңiрiсi бар.

Халық мәтелi.

* * *

– О, жанымның жапырағы сол, монтиып жатысын қарашы!.. – Елубай төр жақтағы құрақ көрпенiң үстiнде құндақ­таулы жатқан нәрестесiн қолына алып, мейiрлене иiскедi. – Тәттiсiн-ай, өзiнiң!..

– Байқаймын, сенiң махаббатың балаға ауып кеткен сияқты. Бiздi көзiңе де iлгiң келмейдi-ау, түге! – дедi артынша үйге кiрген әйелi Гүлғайша екi иығынан ентiге дем алған сары самаурынды жаюлы тұрған дастарқанның шетiне қойып жатып.

– Сен де осы қай-қайдағыны шыға­расың да жүресiң. Жасыңа жетпей ақылыңнан алжаса бастағансың-ау! Жақ­сы көрсем, өз балам емес пе!?

– Бiресе бала, бiресе мал дей бермей, бiр уақ бiзге де көз қырыңды салып қойсаң қайтедi. Бiз де ет пен сүйектен жаралған адам баласымыз ғой. Қатқан қайыстай болып жүрiсiмiз мынау…

Осы кезде сырт жақтан ат тұяғының дүрсiлi естiлiп, иттер шабалана үрiп қоя бердi.

– Кiм болды екен? – Қабағынан қар жауып отырған Елубай орнынан жайлап көтерiлiп, тысқа шықты.

– Ассалаумағалейкүм, ағасы! – дедi жирен атқа мiнген талпақ қара анадайдан даусын созып.

– Уағалейкумассалам!.. Өзiмiздiң Серiкжан екенсiң ғой. Хал-жағдайларың қалай? – деді Елубай жақындай түсіп, – ауыл-аймақ аман ба? Әке-шешең күйлi-қуатты ма?

– Бәрi өзiңiз көргендей, ағасы. Тегiс аманшылық… Мына Қанат дос екеумiз таң атпастан аң қарай шығып едiк. Қыз­ды-қыздымен талай жерге ұзап кетiппiз. Содан арып-ашып келе жатқан бетiмiз ғой.

– Жолдарың болған-ау, шамасы! Қанжығаларың майлы екен.

– Е, әйтеуiр, бұйырғаны болды ғой. Құдай көпсiнбесін! Мына бiреудi ақ жеңешеме арнайы атып алдық, – дедi Серiк семiз ақ қоянды Елубайдың қолына ұстатып жатып.

– Несiне әуре болдыңдар… Кәне, үйге кiрiңдер!..

– Бөтен бiреулер ме десем, өз қайныларым екен ғой, – дедi есiк алдына шыққан Гүлғайша да ерiксiз езу тартып. – Түскi астың үстiнен түстiңдер. Мақтап жүредi екенсiңдер. Төрлетiңдер!

– Сiз сияқты асыл жеңешемiздi жамандап не көрiнiптi, түге!.. – дедi Серiк жөпелдете.

Қорбаңдай басып, үн-түнсiз iлесiп келе жатқан ұзын бойлы, қапсағай денелi сары жiгiт ұйқыдан жаңа оянған жандай марғау ғана:

– Сәлеметсiз бе? – дедi аузы жыбыр етіп.

– Амансың ба, қайным? – дедi оған жүре тiл қатқан Гүлғайша, – Елубай сен өзiң шай құя бер. Мен ет салып жiберейiн.

– Ақ жеңеше, әуре болып қайтесiз. Күрең қою шайыңызды iшiп аттансақ та iшiмiз шұрылдай қоймас!

– Ендi күнде келiп жатқан жоқсыңдар. Бiр асым еттен ырысымыз ортая қоймас!

Төр жақтағы құс жастықты жантая жайғасқан Серiк аяқ жағын ала малдас құрған Қанатқа жымия қарап, көзiн қысып қалды.

– Елеке, – дедi лезде түсiн өзгерте қойған ол мойнын үй иесiне қарай бұрып, – қасқырдың күшiгi керек пе? Арзанға сатамыз, тiптi көңiлiмiз түссе бiреуiн тегiн де берiп кетемiз.

– Жоға, тұқымы құрысын, пәлесiнен аулақ! – десе де, бiр сәтке құштарлық сезiмi билеп: – Қайдан алдыңдар? – дедi сұраулы жүзбен.

– Керегетастың жанында қасқырдың апаны бар. Содан алдық. Әжептәуiр өсiп қалыпты, атаңа нәлеттер. Тегi жыртқыш емес пе, кәдiмгiдей айбат шегедi. Бесеу екен, бiреуiн қалдырмай алып кеттiк.

– Қоржындарыңдағы не пәле десем, қасқырдың бөлтiрiгi десеңшi! Оның бәрiн не қылайын деп едiңдер?

– Бiр-екеуiн қолға үйретiп көрсек. Қалғанын сатармыз, болмаса тағы бiрдеңеге жаратармыз. Бұлар қанша жыртқыш болғанымен, қасиеттi аң ғой!

Олар ыстық шайдан ұрттап қойып, әңгiменiң қызығына түскен кезде жайлаудағы жайлы тыныштықты бұзып, иттер жарыса үрiп, шәуiлдесiп қоя бердi.

– Бiздi өкшелеп жүрген кiм болды екен? – дедi Серiк елең ете қалып.

– Кiм болар дейсiң, ауыл адамдары шығар! – Елубай аузын жиғанша болған жоқ, ентелей басып келген Гүлғайша ағаш есiктi айқара ашып жiберiп:

– Қасқыр… Қойға қас…қыр шап…ты, – дедi тұтыға айғай салып.

– Не… Не дейдi?! – Орнынан ұшып тұрған Елубай жалма-жан керегеде iлулi тұрған қосауыз мылтығын ала салып, далаға атып шықты.

Қойлар дүркiрей қашып, бытырап кеткен. Ақжол ғана шабалана үрiп тұр. Ақтөстiң қарасы көрiнбейдi. Екi үлкен қасқыр арттарына жалтақтай қарап тау жаққа қарай салып ұрып барады. Елубай оқ дарыта алмасын сезсе де, мылтығын кезене берiп, оң жақтағы оңтайлы шүрiппенi балаң үйрек саусағымен басып қалды. Жер дүниенi сiлкiндiре шыққан ащы дауыстан шошынған қос бөрi бауыр­ларын жаза жортып ала жөнелдi де, қас пен көздiң арасында қырқадан асып, көрiнбей кеттi.

Елубай үрке қарап, үрпиiсе қалған қойларға қарай жүрдi. Үш саулықтың тамақталып, сілейіп жатқанын көрiп өңi қарасұрланып кеттi. «Үйдiң iргесiнде жатқан малға шапқан неғылған жүрек жұтқан пәлелер!..» Ашу қысқан Елубай қыңсылап келiп аяқ жағына тығылған Ақжолды керзi етiгiмен басқа бiр тептi. Шаңқ ете қалған көк төбет құйрығын бұтына қыса үйшiгiне қарай секектей жөнелдi. Ол ендi Ақтөстi iздеп жан-жаққа тiнтiне көз  тастады.  «Екеуi де тайыншадай екен, жарып кеткен жоқ па?!» Кенет, мал қораның жанында тұрған ат арбаның астыңғы жағында бүрiсiп жатқан итiн көрiп, қаны басына шапты. Төбеттің жәутеңдегенiне де қарамастан қақ маңдайдан көздей берiп қосауы­зының оқтаулы тұрған екінші шүріппесін басып қалды. Гүрс ете түскен мылтық дауысынан кейін Ақтөстiң де соңғы рет ышқына шәу ете түскенi естiлдi. Жатқан жерiнде басын бiр қайқаң еткiзді де, үнi өштi.

Елубай демiн iшiне тарта ауыр күрсiндi: «Мен сенi не үшiн асырадым. Тек ас iшiп, аяқ босатсын демеген шығар­мын. Жаның тiптен тәттi екен!»

– Елеке, иттiң не жазығы бар? – деп жақындай берген Серiктi жуан жұдырығымен сол жақ шықшыттан ала қойып қалып етпетiнен түсiрдi:

– Ой, әкеңнiң аузын ұрайын, иттiң баласы! Сен бе маған ақыл үйрететiн. Осының бәрi сенiң кесiрiң!..

– Мен саған не жаздым, шешең?.. – деп жерден тұра ұмтылған Серiк Елубайдың жағасына жармаса кеттi. Осы сәттi күтiп жатқандай үйшiгiнен атып шыққан Ақжол арс ете атылып келiп, сәл шегiншектеп кеткен Серiктi кеудесiмен соғып шалқасынан түсiрдi. Ызалана ырылдаған күйi азу тiсiн ақситып үстiне қона түстi:

– Ақжол… Ақжол… Ка… ка… – деп ашулы төбеттi өзiне шақырып алған Гүл­ғайша өлi қоянды артқы аяғынан ұстаған күйi салбырата сүйретiп әкелiп, Серiктiң алдына топ еткiзiп тастай салды:

– Арсыз неме. Кетiңдер бұл маңнан! Көздерiңдi жоғалтыңдар! – дедi айғай салып. – Елубай жетер ендi, неменеге құр босқа өрекпи бересiң. Бұлардың қаны сұйық, жазым етуден тайынбайды. Көрдiң бе, қаныпезер неменiң… Қарашы-ей, бесiктен белi шықпай жатып… Құдай көктей солдырсын, көктей солғыр!..

– Қарғысың айналып өзiңдi тапсын! – дедi төбеттен именiп, атына қарғып мiнген Серiк ала көзденіп. – Мен сендерге әлі көрсетермiн!.. Әй, малғұн, не қарап тұрсың, жүр, кеттiк!..

– Әкеңнiң аузын ұрайын. Шауып алайын деп пе едiң, боқмұрын! – дедi Елубай олардың артынан айғайлап. – Қолыңнан келсе шауып ал, сiлiмтiк!..

* * *

Елубайдың түскi тамаққа тәбетi шаппады. Әлдененi бiр ойлап, мазасы қашты. Өлген қойлардың терiлерiн сыпырып, өлекселерiн арнайы қазылған шұңқырға апарып тастай салды. Қасқырлар қойлар­ды тамақтап қана кете берген, басқа жер­лерiне ауыз салмаған. «Апырай, бұлары несi?! – деп басы қатты. – Әлде бөрiлер кекшiл келедi деушi едi, бөлтiрiктерiн алып кеткенге өшiктi ме екен?! Құдай сақтасын, әйтеуiр жүрiстерi суыт, кiсi шошырлық қой!»

Күннiң қызуы қайтып, тас төбеден сәл еңкейе бастаған шақта малын өрiске қарай айдаған Елубайдың ойынан қойға шапқан қос бөрi шықпай қойды. Көңiлi әлденеге алаңдап, жүрегi дүрсiл қағып, қобалжи бердi.

Ауыздары шүйгiнге тиген қойлар бас­тарын жерден көтермеген күйi шашырай жайылып барады. Ердiң ернеуiне оң жақ аяғын арта жайғасып отырған Елубай арт жағынан шыққан тықырға елеңдеп, жалт қарады. Түп-түп боп өскен қияқ, шидiң арасымен жүгiрiп келiп шоқиып отыра қалған Ақжолды көрiп жүрегi орнына түскендей болды: «Иттiң де естiсi, ессiзi болады ғой! Ашу үстiнде бұны да оңдырмадым-ау! – дедi оған мүсiркей қарап. – Сөйлейтiн тiл жоқ, әйтпесе өзi бiр ақылды төбет. Өмiрiнде көрмеген азабы, тартпаған бейнетi жоқ. Талай мәрте ажалдан аман қалды…»

Ойы ойдағыны шолып, сауысқандай сақ отырған Елубай тау басынан беткейге түсiп келе жатқан қасқырды көзi шалды. Аты да басын жерден көтерiп алып осқырына тау жаққа қарады. «Неғылған жүрек жұтқан пәле… Бағанағы жын соққандай жүрiстерi анау, тегi ажал айдап жүрген шығар!..» – Ыстық қаны қуалай ойнап басына тепкен Елубай: «Қанды басың, берi тарт!» дедi де, атын борбайлап шаба жөнелдi. Арланның қиралаңдап жүре алмай бара жатқанын байқап, онан сайын делебесi қозып, қызына түстi: «Оқ тиiп жараланған болу керек. Атып алатын болдым. Өзi де тайыншадай екен!..»

Қаракер аяғын кере тастап, көсiле шауып келедi. Ақжол да қалысар емес. Әне-мiне дегенше екi қырқадан да асып түстi. Ерге жабыса еңкейе түссе де, алдыңғы жағынан көзiн айырмаған Елубай көк­жал­дың бiрте-бiрте шабысын үдете түс­кенiн байқады: «Жаңа ғана қисалаңдай басып бара жатыр едi, тiптi жақындатар емес қой, өзi! Бойын да тiктеп алған…»

Денесi қызып, бауырын жаза түскен қаракер бастырмалатып арақашықтықты қысқарта түскен кезде, жанталаса зытып ала жөнелген айлалы арлан көздi ашып-жұмғанша тағы бiр қырқадан асып түсiп, шөптесiнi мол қалың тоғайға зып етіп кiрді де, көрiнбей кеттi.

Елубай тоғайды айнала берiп айғай салды, қиқуға басты. Бiр-екi мәрте мылтық та атты. Бiрақ қасқырдың қа­расы көрiне қоймады.

Ендiгi тiрлiгiнен түк шықпасын сезген ол атының басын керi бұрып, отарына қарай шаба жөнелдi. Тағы да басына сумаңдаған суық ой­лар­дың бiрi кiрiп, бiрi шықты: «Алпыс екі айлалы түз тағысы оңайлықпен алдыра қояр деген, – дедi өзiне-өзi жекiп. – «Ақымақ бас – аяқтың соры», деген осы шығар. Малды иесiз қал­дырып, ит-құс қуған немдi алған. Өзiм де есерсоқпын ғой, бостан-босқа арамтер болып… Қасқыр екеш, қасқыр құрлы ақылым жоқ-ау!..»

Еңсесiн езген ауыр ойлардан арыла алмай ойсырап келе жатқан Елубай өзен жақ бетте бiр топ қойды дүркiретiп қуалап жүрген қасқырды көрiп, жон арқасы шымырлап өттi: «Қап, атаңа нәлет, бұл қай жақтан келе қалды екен?! Бiр сұмдықтың боларын жүрегiм сезiп едi!» Астыңғы ернiн тiстелей қанатқан ол ақкөбiк болған арғымағына үстi-үстiне қамшы басты. Қаракер аяғын көсiле тас­тап құйғытып келедi. Елубай әр жерде теңкиiп-теңкиiп жатқан қойларды көрiп, онан сайын ширыға түстi: «Ендi, бәлем, қанша айлакер болсаң да, құтқармаспын, құтылмассың менен!..»

Қатты шапқан ат тұяғының дүбiрiнен сескенген қасқыр басын көтере бiр қарады да, өзендi жағалай қаша жөнелдi. Артына жалтақ-жалтақ қарап желе жортып барады. Топ-топ боп өскен тобылғы, қарағанды жарып өтiп, жусанды жазыққа шықты да, кiлт тоқтай қалып, лоқсып құса бастады…

Түз тағысының әр қимылын көзбен бағып келе жатқан Елубай оқ еркiн жетер жерге жеткенде тiзгiндi шiрене тартып қалды да, атынан секiрiп түсiп, қо­с­ауызын кезене берiп шүрiппенi басып қалды. Жұтқан жемтiктi қайыра ақтарып тастап, зымырап ала жөнелген қасқыр бiр жағына қарай қисая берiп омақаса құлады. Жалма-жан атып тұрып, бойын тiктеп алды. Оқ тиген алдыңғы аяғына тiсiн батырып жiберiп, дызылдатқан тұсын терiсiмен қоса жұлып алып, алға қарай ұмтыла бергенi сол едi, гүрс еткен мылтық дауысы тау-тасты жаңғырық­тыра қайта шықты. Құйрығын бұлғаң еткiзген қаншық қасқыр қиралаңдап барып шоқиып отырып қалды. Қашып құтыла алмасын сездi ме, жоқ әлде басқа бiр ойы болды ма, кiлт бұрылып, қарсы салды. Жүрiсi тым ширақ. Шойнаңдай басып, шоқақтап келедi. Бұндай оқыс қимылды күтпеген Елубай бiр сәтке абдырап қалды да, сәлден соң ес жиғандай мылтығына қайыра оқ салды. Қол-аяғы дiрiлдеп, өз денесiн өзi билей алмай жан терi шықты. Азу тiсiн ақсита ырылдаған жаралы жыртқыш жота жүнiн күдiрейтiп тақап келедi. Елубай қосауызын кезей берiп басып қалды. Сүрiнiп кетiп қайта тiктелген қаншық басын алға қарай соза түсiп, сүйретiле басып ақырын жылжи бердi. Қимыл-қозғалысы шабандау тарт­қанымен, сұсы басым, түсi суық. Елубайдың маңдайынан суық тер бұрқ ете түстi: «Не деген жаны сiрi, хайуан! – дедi iштей шиыршық атып. – Не де болса тақай түссiн! Не өлiм, не өмiр!..»

Осы бiр сәтте құлағын жымқыра құйғытып келген Ақжол қасқырды кеудесiмен соғып домалатып түсiрдi. Көк майсаға бiр аунап тұрған қаншық ыр ете түсiп, көз iлеспес жылдамдықпен бойын тiктеп алғанымен, өзiнен гөрi iрiрек төбетке тарпа бас салуға батылы жетпедi. Ызалана ырылдаған күйi қарсы қарап тұра қалды. Ағызып келген бетiмен алып соғып талап тастардай көрiнген Ақжол­дың да алыса кетуге жүрегi дауаламай, көткеншектей бердi. Елубай да қарап қалған жоқ, бар ерiк-жiгерiн бойына жиып, қасқая қалған қасқырдың құлақ шекесiн ала көздей берiп оқтаулы тұрған шүрiппені басып қалды. Басын төмен сала жиырыла түскен кәрлi қасқыр «шаруам бiттi» дегендей сол жағына қарай сылқ етiп құлады да, қимылсыз қалды.

Терең тыныстаған Елубай аз-кем уақыт байқастап тұрды да, бөрінің бойынан тiршiлiк нышаны байқалмаған соң, еппен басып жанына жақындады. Сiле­кейi шұбыра сiлейген долы қаншықтың өлi жүзiнен ашу-ызаның ызғары әлi тарқай қоймапты. Кектене қарап, кекшие қалған: «Жан тапсырар алдында да жан ашуың тарқамапты ғой, байғұс!..»

Маңдайынан шым-шымдап аққан суық тердi жейдесiнiң жеңiмен сүрте салып, асығыс атына қонған Елубай бытырап кеткен малдарын қайырмалап, бiр жерге жинай бастады. Ақжол да шашау шыққан қойларды қақпайлай қуып шапқылап жүр.

Отарын бiр жерге үйіріп алған Елубай көзiмен түстеп, түгендей бастады. Қызылала қанға бөгiп, ішек-қарны ақта­рылып жатқан алты саулықтан басқасы түгел сияқты. Семiздiгiнен әрең тұратын дәу қара iсегiнiң жер иiскеп жүретiн май құйрығы тұтастай жоқ. Орнынан қан тамшылап тұр. Оны елең қылар iсек жоқ, жайбарақат жайылып жүр. Ерiксiз езу тартты: «Ана құйрықты орып түскен тiс те, қылғытқан кеңiрдек те осал емес-ау!»

Күннiң қызуы қай­тып, салқын түсе бастады. Терiс­тiк­тен сусыл­да­ған суық жел со­ғып, сумаңдаған сұр жыландай ысыл­дап ала жө­нелдi. Көңiлi селкеу тартып, әлденеден секемдене берді. «Күн кешкiрмей үйге жетiп алайын» деген оймен қойларын алдына салып, қуалай жөнелдi.

Қос жанары алдын­дағы отарында болға­ны­­мен, ойы онға бөлi­нiп, санасы сансырап келедi. Шаршауы ен­дi шыға бастағандай. Бойы тоңазып, жота-жауырыны құрыса қал­ды. «Бөлтiрiктерiн адамдар алып кетсе, қасқыр­лар маңай­дағы ауылдың малдарына шауып, ты­ныш­тық бермейдi», деушi едi көнекөз қариялар. Сол сөз рас болды ғой. Қаншығының өзiн көрмейсiң бе?! Ал ана арланы ше? – Тұла бойы дiр ете түстi. – Маған не болған өзi?!.»

Шақшадай басын шарадай еткен ауыр ойлардан арыла алмай мал соңында шаң қауып келе жатқан Елубай:

– Кiмдi ойлап келесiң? – деген ащы дауыстан селк етiп, ат үстiнен ауып түсе жаздады. Әйелi Гүлғайша екен:

– Не болды саған, қарадан қарап… – дедi күліп.

– Неменеге жетiсiп тұрсың, әкеңнiң аузын ұрайын!.. – дедi оған Елубай алая қарап, – Қойға тағы қасқыр шапты… Малды санап кiргiз!..

– Сұмдық-ай, не дейдi тағы!.. – Түсi қашып, бойын қорқыныш билеген Гүлғайша шарбақ қоршауға қарай емпеңдеп жүгiре жөнелдi.

«Менiң бүгiнгi жұмысым осымен бiттi!» дегендей отардан бөлiне берген Ақжол киiз үйдiң жанынан өте бере нәрестенiң iңгәлай жылағанын естiп, құлағын түре тұра қалды. Дауыс iш жақтан шығатын сияқты. Соны сезген кәрi төбет ағаш есiктi алдыңғы аяғымен тырналай ашып, зып берiп iшке кiрдi. Сәби iңгәсi ендi тiптен анық естiлдi. Аузын жаппай шыр-шыр етедi. Ақжол бесiкке тақап келiп, қалай жұбатарын бiлмей мөлие қарап тұрып қалды. Бөбектің бетi ашық жатыр. Бұны елең қылар емес, қызарып-сазарып, iңгәлауын үдете түскен. Оған жаны ашыған ақылды төбет бесiктi тұмсығымен ырғап-ырғап, қозғалта бастады. Бала жылауын қояр емес. Ол оң аяғымен жайлап тербеттi. Одан да ештеңе шыға қоймады. Әбден амалы құрыған Ақжол бiр мезгiлде тiлiн созып, ұшын бөпенің аузына салды. Сәби жылауын тас тиды.

Осы кезде үйге кiрген Елубай баласының төбеттiң тілін құшырлана сорып жатқанын көрiп, талағы тарс айырылды:

– Әкеңнiң аузын ұрайын! Ендiгi қалғаны осы едi, – деп тап бердi. Бiрдеңе бүлдiргенiн сезген Ақжол да жалт берiп, есiк жаққа қарай тұра қашты. Бiрақ құтыла алмады. Мылтықтың дүм жағы жон арқасына сарт ете түстi. Жан дауысы шыға шаңқ ете қалған кәрi төбет қиралаң қағып табалдырықтан зорға аттады.

«Сазайыңды тарттың ба?» дегендей есiк жаққа ежiрейе қараған Елубай қайтадан шырылдап қоя берген сәбиiнiң жанына келiп, бесiктi тербетiп, ыңылдап ән айта бастады:

– Әлди, әлди бөпешiм,

 Ұйықтай қойшы көкешiм!..

Нәресте шыр-шыр етіп, жылауын қояр емес. Бiреу қылқындырып жатқан­дай көгерiп-сазарып, iңгәлай бердi. Онсыз да терісіне сыймай тұрған Елубай:

– Неменеге бақыра бересiң?! – деп жуан дауысымен ақырып қалды. Шошына дiр еткен бей­күнә нә­ресте жылауын тас тиып, әкесiне бiр қарады да, баж ете түстi. Күйеуiнiң соңын ала үйге кiрген Гүл­ғайша:

– Осы сенiң ай­ғайыңды бiледi деген, – дедi күңк етiп. Тiзерлей отыра қалып, жалма-жан көй­легiнiң түй­месiн ағы­тып жі­беріп, омы­рауы­ның ұшын бала­сының     аузына салды. Тер қысып, таңдайы құрғап жатқан сәби анасының емшегін сорпылдата сора бастады:

– Сен бiлiп қой, қатын, тәрбие тал бесiктен басталады, – дедi Елубай төр алдындағы құс жастыққа жантая бере.

– Тәрбиесiнiң түрiн… – Гүлғайша ернiн сылп еткiздi.

* * *

Таңертең таң бозынан оянған Елубай асықпай отырып шайын iштi. Ала дор­баға тамақ салдырып, айран құйдырып алды:

– Бүгiн түсте келмеймiн. Өзi де аш-арық малды онда-мұнда қуалап жүрiп күйiн кетiрiп алармыз! – дедi әйелiне мойнын бұрып. – Ақжол тұрмады ма, өзi?

– Жоқ, сол кешегi жатқан күйiнде қозғалмастан жатыр. Тiптi басын көтерер емес. Бiр жерi майып болмаса де… Мал, мал дей бермей, бiр уақ өз жайыңды да ойласаңшы!..

– Өстiп жүргенiң осы малдың арқасы емес пе!?

 Елубай қабағын ашпастан атына мiнiп, қойын өргiздi. Жапан далада жалғыз өзi қалғандай күй кештi. Ойы онға бөлiнiп, мазасыздана бердi. Есiне Ақжол түстi: «Ит те болса, көп-көрiм ес екен-ау! – дедi iштей. – Өзiм де ақымақпын-ау, ылғи да ашуым – алдымен, ақылым соңынан жүредi».

Күнұзақ осындай ой құшағында жүрiп, кешке қарай үйiне сүлесоқ оралған Елубай атынан түсе салып Ақжолдың жанына келдi. Кәрi төбет алға қарай көсiлген алдыңғы аяқтарына басын сүйеген қалпы тырп етпей жатыр. Судан шыққандай сүмпиiп, сүмiрейе түскен. Алдына қойылған тамақ та сол күйi тұр. Нәр татпаған секілді. Iшi де қабыса қалған:

– Бейшара… – Еңкейiп басынан сипай берiп едi, қабағы қарс жабылып жатқан ашулы төбет арс ете түсiп қауып ала жаздады. Шошына кейiн серпiлген Елубай: «Мынаның түрi жаман ғой… – деп мұрнынан мiңгiрлей керi бұрылып кетті. – Өлмесең өмiрем қап!»

Сүлдесi құрып, денесi ауыр тартқан Елубай тамағын iшiп жайланған соң, төсегiн салдырып жатып қалды. Шыр­мауықтай шырмаған сансыз ойлардың бiрiн қуса бiрi кiрiп, көпке дейiн көз iле алмады. Түн жарымында Ақжол бiр түрлi жалынышты үнмен ұзақ ұлыды. Елубайдың төбе құйқасы шымырлап қоя бердi: «Өй, әкеңнiң аузы… Өз басыңа көрiнгiр, өз басыңа көрiнсiн!..»

Талықсып барып көзi iлiнiп кеткен екен:

– Түске дейiн жатушы ма едiң?! – деген әйелiнiң ащы дауысынан оянып кеттi.

– Соншама бақырып не көрiндi, саған?! Онсыз да тұрамыз ғой. Күнде сен оятып жүр ме едiң! – Елубай орнынан сылбыр көтерiлiп, киiне бастады. – Басымның шағып тұрғанын қарашы!

– Мен де бiртүрлi жайсызданып тұр­мын! – дедi Гүлғайша төсек-орынды жинастырып жүрiп. – Ақжол өлiп қалыпты.

– Не дейдi?! – Ол әйелiне ежiрейе қарады.

– Өлiгiн көрсеткiсi келмедi ме, бiраз жерге дейiн жер сыза сүйретiлiп барыпты, байғұс…

– Жүрегi құрғыр да бiрдеңенi сезедi-ау. Жаман түс көрiп жатыр едiм!..

– «Түс – түлкiнiң боғы» деген. Не болса соны көңiлiңе алып қалатының-ай сенiң!..

– Жоқ, жай әншейiн айтып жатқаным ғой. Түсте тұрған не бар дейсiң?! Мен қазiр… – Елубай сыртқа шығып, серейiп жатқан итiнiң жанына келдi. Кәрi төбет сол жақ езуiнен тiлiн шығара кегжиген қалпы қатып қалған. Көзi де толық жұмылмаған, жартылай ашық жатыр. Бiр сәт әңкі-тәңкі күйде меңiрейiп тұрып қалған ол сәлден соң есiн жиғандай болып, итiнiң өлi жүзiне тағы бiр көз тоқтатып қарады: «Күшiгiнен асырап едiм… Ит-құсқа жем қылмай сайға апарып көмiп тастайын!»

Төбеттi еппен көтерiп иығына салып алған Елубай шарбақ қоршауға сүйеулі тұрған үшкір күрегін алып тау жаққа қарай аяңдады. Ұйқысы қанбады ма, жоқ әлде ой шаршатты ма, басы солқылдай шаншып келедi. «Ма­ған не болды өзi?! Жүрегi құрғыр да атша тулап, кеудеге сыймай барады ғой. Бүгiн малды ұзатпай осы маңайға жаймасам…»

Ол терең сайдың ойпаңдау тұсына келгенде тоқтап, кеуде­сiн кере бiр дем алды да, то­пырағы жұмсақтау жердi жайлап қаза бастады. Тұла бойын бiр түрлi үрей билеп, жайсыздана бердi. Маңдайы­нан шып-шып тер шығып, де­несi қызып, жiпсiдi. Әп-сәт­тiң iшiнде кiшкене шұңқыр қазып тастады. Оған итiн оң жақ бүйiрiмен жатқызып, шық­қан топы­рақ­пен көме бастады. Сорға­лай аққан ащы терiн сүртiп алмақ боп бойын жаза тiктеле берген кезде тау беткейiнен өзіне қарай құл­дилап келе жатқан көкжалды көзі шалды. Бүл­кектей басып ентелеп келедi. Елубай алдыңғы күні өзi қуған арланды жазбай танып, қапелiмде не істерін бiлмей қатты састы. Қашып құтыла алмасын да сездi. Қолындағы күрегiн қыса ұстаған күйi мылтық құсатып кезене шошаңдатып та көрдi. Қасқыр қаймығар емес, ешқандай қауiп-қатердiң жоқтығын iшi сезетiн сияқты. «Бөрі адамның көзiнен қорқа­ды», деушi едi! Елубай жандалбасалап оның ойнақшыған отты көзiне тіке қа­рады. Арланның аялдайтын түрi жоқ. Сұсы басым. Жанарын тез тайдырып әкеттi.

– Ажалымның жеткен… Жоқ, мен… Гүлғайша… Балалар… Жо… жоқ… атама, – дедi күбiрлеп. Жанарына жас iркiлдi, иегi кемсеңдедi. Көзi қарауытты, басы айналды. Жүрегi алып-ұшып аузына тығылды. Сол мезет:

– Әке, есiңдi жи! – деген дауыс естiлдi. Шошына селк ете түстi. Осыдан он жыл бұрын құдыққа құлап өлген тұңғыш ұлының жан дауысы.

– Әке, есiңдi жи!.. – Тау-тасты жаңғырықтыра дауыс тағы қайталанды. Жан-жағына жалтақтай қарады. Ентелеп келе жатқан қасқырдан басқа көзiне ештеңе түсе қоймады.

– Әке… Әке…

Арт жағына жалт бұрылған Елубай биiк таудың ұшар басында тұрған баласын көрдi. Шашы жалбырап кеткен, көйлегi көлбең-көлбең етедi. Қол бұлғап шақырып тұрған сияқты:

– Мұрат… Мұратым менiң… Сен тiрi екенсiң ғой!.. – Ол ұмтыла берiп, етпеттей құлады. Бойын жиып тұра бергенi сол едi, ырылдап келiп сол жақ иықтан ала түскен ашулы арлан ақсиған азу тiстерiн батырып жiберiп күтiр-күтiр еткiздi де, жұлқылай тартып қалды. Үстi-басын қан жуып кеткен Елубай есi шыға есеңгiреген күйi тiзерлеп отыра қалды. Көзiнiң алды тұманданып, дүние төңкерiлiп бара жатқандай көрiндi.

– Мұрат… Мұратым менiң… – Ернiн ғана жыбырлатуға шамасы келді. Иiле берiп, етпетінен құлап түстi. – Мұр…ат…

Аузын қандап алақтаған кекшіл көкжал буы бұрқыраған жас етке тұмсы­ғын тығып қомағайлана асап-асап жiбердi де, «есем қайтты ғой, осы да жетер» дегендей жаймен көткеншектей берiп, жалт бұрылды да, бүлкектей басып жорта жөнелдi.

Жан-жағына жалтақтай зытып бара жатқан түз тағысына Көк Тәңiрi нағылет айтқандай қабағын түйiп, түнере түскен. Терең сайдың iшiнде iшек-қарны ақтарылып, қан-жоса болған өлiкке қарауға дәтi шыдамағандай ұяң Күн ақша бұлттың арасына сiңiп, жүзiн жасырды. Бар сырын iшiне бүккен паң дала маңқиған қалпы маңғаздана қалған. Үп еткен жел жоқ. Өлi тыныштықты бұза қарқылдай күлген қара қарғалар ғана далпылдап ұшады…

Думан РАМАЗАН.