ҰЛТШЫЛДЫҚ пен ҰЛТСЫЗДЫҚ

Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқы Ассамблеясының ХІХ сессиясында сөйлеген сөзінде: «Этносаралық келісімді нығайту ұдайы күш-жігер жұмсауды қажет етеді», деп ұлтаралық қатынастардың өзінен өзі реттелмейтіндігіне, олардың астарында сан алуан әлеуметтік, саяси, психологиялық қайшылықтар барлығына назар аударды.

Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқы Ассамблеясының ХІХ сессиясында сөйлеген сөзінде: «Этносаралық келісімді нығайту ұдайы күш-жігер жұмсауды қажет етеді», деп ұлтаралық қатынастардың өзінен өзі реттелмейтіндігіне, олардың астарында сан алуан әлеуметтік, саяси, психологиялық қайшылықтар барлығына назар аударды.

Жаһандану заманында ұлттар мен ұлыстар, бір жағынан, топтасып, өзара байланысып, біртұтастыққа икемделсе, екінші жағынан, бұл үрдістің ұлттар (бұл мақалада ұлт ұғымын біз этностық мәнінде ғана қолданамыз) арасында күрделі қайшылықтар тудырып, ұлттық мемлекеттер мен олардың мәдениетінің тағдыры алаңдатып отыр. Оның көріністері ұлтшылдық деп ұлтсыздық қарама-қарсылығының шиеленісуінен де аңғарылады. Бірақ, әр аймақта, әр мемлекетте ұлтаралық байланыстар, оның адамдар санасындағы бейнесі, қабылдауы бірдей емес. Мақалада Қазақстанға байланысты ұлтшылдық, оның түрлері мен ұлтсыздық көріністерінің кейбір тұстары туралы ғана сөз қозғалады.

Ұлтшылдық у ма, бал ма?

Ұлттық сана мен ұлттық болмыс әр халықта өзін басқалармен салыстыру барысында қалыптасып, өзгеріп, жағ­­дай­­­­лар­ға икемделеді. «Біз» бен «оларды» саралап, өз тілімізді, мәдение­ті­міз­ді, дәстүрі­мізді ажыратып, кейде тіпті таласып ­та жатамыз. Дегенмен, әр ха­лықтың тарихына байланысты белгілі бір ұлттар­мен ғана қарым-қатынасқа түскендіктен, солар туралы жағымды, жағымсыз пікірлер, стерео­типтер санаға орнығады. Ол байланыс әр түрлі деңг­ей­де көрінеді. Қазақ халқының ұлттық санасында бірінші деңгейде Қазақ­­станда тұратын этностар­­дың бейнесі, олар­дың ішінде орыс этносының тарихи жағ­дай­ларға байланысты келбеті қайшы­лықты, күр­делі қарама-қарсылықтарға толы. Пат­­ша үкіметінің отарлау саясаты, қа­зақ­қа қия­наты кезінде «Орыстан досың болса, айбалтаң жаныңды болсын» деп сақ­тан­дыратын сөз де тудырды. Екінші дең­гей­­дегі біздің санамыздағы образ Ресей халықтары мен бұрынғы одақтас республикалар халықтары. Сонымен бірге, не­містер, француздар, қытайлар, амери­ка­лықтар, басқа да ұлттар соңғы кезде бізге жақын араласатын іскер серіктері­міз. Біз оларды енді танып-біліп жатырмыз.

Үшінші деңгейде бізбен тығыз қарым-қатынас, әрекеттестікте болмаған халық­тар, олар туралы әдебиеттен, ақ­па­раттық құралдардан көбірек білеміз.

Ұлтшылдық пен ұлтсыздық психологиясы өз ұлтын және басқа да жақын қарым-қатынастағы ұлттардың бір-бірін қабылдауына байланысты туады. Ұлт саясатын айқындау барысында бірқатар мемлекеттер ұлт ұғымына, ел халқының қалай түсінетініне мән береді. Ресейдің осы мәселеге арналған зерттеулеріне жүгінсек, сауалға жауап бергендердің 48,6%-ы ұлт қасиетті, адамға табиғат­тан, Алладан беріл­ген деп қастерлейді; 48,2%-ы ұлты арқылы адам отанын, ата-бабасын, тарихын танып, елін сақтайды депті; 41,2%-ы әрбір дені дұрыс адам ұлтымен мақтануға тиіс деген. 16,4%-ы ұлт адамдарды қауым­дастырып, ортақ мақсатқа қол жеткізеді десе, 11,8%-ы болашақты айтпағанда, ұлт бүгінде көп жағдайда ес­кірген ұғым депті. 9,7%-ы адамдар тегіне қарамай, ұлтын өзі таңдауға құқылы болсын деген. Ұлттар мидай араласып, орыс ұлтына сіңісіп бара жатқан ресейлік қо­ғамда бұл жауап таң­қаларлықтай емес. Сауалға жауап берген­дер­дің 6,3%-ы ұлт ұғымы адамдарды жік­ке бөліп, бір-біріне қарсы қояды деп жауап берген. Ең бір назар аударатын жағдай, 50 жастан асқан­дар арасында ұлтты қасиетті деп санайтындар көбейе түседі.

Бұл мәселеге немістердің де пікірі кө­ңіл аударарлық. «Шпигель» журналы­ның зерттеуі бойынша, «Сіз үшін ұлт деген нені білдіреді?» деген сауалға 14 пен 29 арасындағы жастардың 31%-ы «еш­теңені де білдірмейді» десе, 21%-ы «ес­кір­ген ұғым» депті. «Немістердің басқа да ұлт­тардан артықшылықтары бар ма?» деген сауалға 52%-ы «жоқ» десе, 45%-ы кей­бір халықтардан артық­шы­лықтары бар деп­ті, ал 2%-ы тіпті фашистік ұста­нымда болған. «Егер ар­тықшылықтар болатын бо­л­са, немістер қай халықтардан артық? деген сауалға, 87%-ы поляктардан, 74%-ы түрік­тер­ден, 63%-ы орыстардан, 20%-ы фран­цуз­дар­дан, 11%-ы америкалықтардан деген.

Осылай біреулер үшін ұлт қасиетті, киелі болса, екіншілер үшін ұлттың тарихы, өткен асулары – құндылық, үшін­шілер үшін ұлт патриотизмнің қайнар бұлағы, ұлттық ар-намыс еңбек етуге, күреске қуат қажыр-қайрат береді. Бұл – әр халыққа тән ұлттық патриотизм. Сонымен бірге, ұлтқа бей-жай, болмаса жағымсыз пікірлер де баршылық.

Әр адамға ұлттық құндылықтары, үй­ренген ортасы соншалықты қымбат, қадір­лі, тіпті өз ұлтынан артық құнды ештеңе болуы мүмкін емес сияқты. Сон­дықтан басқа ұлттардың құндылығы алыс, бұл­дыр, көзге көрінерліктей баға­лы емес деп қабылдауы да мүмкін. Шынында да адам­дарға өз халқының өзге де жоқ қасиет­терін жинап-теріп, оның артықшы­лығын психологиялық, идеоло­гиялық тұрғыдан сендіру қиын емес. Осылай өз ұлтына өзге­де жоқ қасиеттер таңылады. Абай айт­қан­дай, «ей, құдай-ай, бізден басқа халықтың бәрі антұр­ған, жаман келеді екен, ең тәуір халық біз екенбіз деп…» ойлау қазақтарға да тән. Мұндай өзімшіл психологияны этноцентристік психология деп атайды. Бұл індетке терең шалдыққан өз ұлтын, ортасын басқалардан артық қоятын отарлаушы ұлттар.

Себебі, астамшылық міндетті түрде бөтен этностарға жағымсыз көзқарас ту­ғызып, өз этносының артықшылығын мой­­ындатуға тырысады. Кейде бұл құ­бы­­лысты этностық нарциссизм – өзін өзі сүюшілік, менмендік дейді. Көне грек аңызы бойынша, Нарцисс судан өз бей­несін көріп, өзіне өзінің сүйіспен­­шілігі соншалықты, тіпті көз алмастан қарап, сол күйінде қатып қалып өмірден кеткен. Өлгеннен кейін ол нарцис атты гүлге айналған.

Адамның өз халқының мәдениетіне, тарихына көзқарасы әралуан. Әсіресе, империялық ұстанымдағы ұлттар астам­шылық психологиясымен ерекшеленеді. Ол індетке шалдыққан ұлт өкілдері, ерекше жаратылған, тіршіліктің ішін­де­гі ең маңдай алдысы деп есептейді. Осыдан келіп басқалармен қарым-қаты­насын оның ортасы, ұлты, нәсілі бас­қа­лардан артық деген қағидаға негіздейді.

Ұлттық өркөкіректік бара-бара ұлы­лық дертіне, ұлттық масаттанушы­лық­қа, паңдыққа шалдықтырады. Ондай ұлттың өкілдері өздеріне ерекше құр­мет, ерекше құқ талап етеді, осылай ұлтшылдықтың асқан түрлері шовинизмге, одан фашизмге ұласады, түптің түбінде өзін өзі құрытуға апарады.

Өмірде астамшыл ұлтшылдықтың көрі­ністері бір-бірімен байланысып, ық­палдасып жатады. Менменсіген орыс шовинизмі еуропа ұлтшылдығы алдында төменшіктеп, бәсеңдеп қалады. Орыстар­дың «Чем быть азиатом в Европе, лучше быть европейцем в Азии» деуі, Ресейдің азиялықтарды айтқанына көндіру, мойын ұсындыру мақсатын айқындайды. Орыс интеллигенциясы өзін өзі танудан гөрі, Азияда нағыз еуропашылдар болғысы келді. Бірақ қандай тыраштанғанмен орыс отаршылдары орыстанудан, шоқын­дыру­дан, елді мекен, жер-су аттарын орыстандырудан аса алмады, еуропалық­тардай ел басқа­рудың өркениетті үлгісін көрсете алмады. Дегенмен, қазақ зиялылары аз да болса орыс демократтарынан үйренді, орыс білімінен сусындады.

Астамшылдық психологиясы басқа­лар­ды кемсітумен, олар туралы әртүрлі ғылыми теориялар таратумен, халық­тарды «ең мықты», «орташа», «төмен» деп жікке бөлумен қатар жүреді. Ол «теориялар» жылдардан жылдарға, ғасыр­дан ғасырға ұласып, ел ішінде наным-сенім­дер қалып­тастырады. Осылай астамшы­лықты негіз­дей­тін «эволюция басқыш­тары» немесе «даму сатылары» деген тұжырым өмірге келді. Адамзат даму барысында халықтар әр түрлі деңгейден көрінеді, біреулер ілге­рілеп, екінші тоқтап қалса, біреулері өрлеп алға баса береді. Сонымен, адамзатқа көз жіберсек, ол эволюцияның әртүрлі кезең­дерінде дамып келеді. Осыдан адамзат эволюция­сының басқышы деген тұжырым жасалды. Ол басқыштың жо­ғарғы төрінде өркениетті деген елдер орын алса, төмен­гі басқыштарда өрке­ниет­ті елдерге мәде­ниеттері ұқсас, үйле­сімді мәдениеттер орын алады, ең төменгі басқышта орна­ласқан «мәде­ниетсіз», «жабайылар» ор­на­ласқан. «Эво­лю­циялық басқыш­тарда» да орна­ласудың басты критерийі еуропа мәде­ниетіне сәйкестілігі, сондықтан да бұл пікір шындықтан аулақ, субъективті психологияға негізделген. Төменгі бас­қыш­та орналасқан көшпенділер жоғар­ғы басқыштарға орналасқан отырықшы ха­лық­тарды рухымен, ақыл-айласымен, білі­мімен, күшімен талай бас идіргені де тарихи ақиқат.

Басқалардан өз ұлтын жоғары баға­лау, болмаса шовинизмнің көрініс алуы әр­түр­лі деңгейде этнос өкілдерінің ер­екше­лік­тері­не, әлеуметтік жағдайла­ры­на, эт­но­саралық өзара байланыстарды реттей­тін мемлекеттің ұлт саясатына байланысты. Дағдарыстар жағдайында қаһарына мінген шовинистік топтар этносқа қарсы зорлық-зомбылық жасап, оны жер беті­нен жоюға дейін барады. Шовинизмнің себептері әр түрлі: этнос­аралық қатынас­тарда өз мәр­те­бесін жоға­ры санау, мүмкін болса этностарды бағындыру, сырттан келген мигранттардан сақтану, өз мүддесі үшін бас­қа ұлттың табиғи байлығына таласу, эко­но­микалық бәсекелестікте қар­сы­ласын әлсірету, тағы басқалар.

Ұлтшылдықтың тағы бір көрінісін мә­дени консерватизм деуге болар. Ұлт­тың төл ерекшеліктерін тек өткен за­мандағы құндылықтармен, тұрмысымен ғана өл­шеп, ол үлгілерді бүгінгі талапқа сай икемдемей, сол қалпында пайда­ла­нуға тырысушылық. Оны бүгінгі ұрпақ­тың қабылдауы не қабылдамауымен есептеспеу де дағдарысқа апарады.

Ұлттық астамшылық, шовинизм қай заманда сол ұлтты толықтай өз ықпа­лына икемдей алмаған. Ұлтаралық қа­тынас­тарға толеранттылық, төзімділік, сыйлас­тық та тән. Этностар арасында бәсеке­лестік, сенімсіздік, жек көру де, ынты­мақтастық пен бірлестік іс-қимыл жасау да қатар жүреді, болмаса кезек­тесіп те жатады. Ал отарланған, бағы­нышты ұлттар­дың ұлтшылдығының астарында патриотизм, өзін өзі сүю, ішкі ашу-ызаны сыртқа шығару, өзін өзі сақтаудың амалы жатыр. Кейде өзін басқаларға қарсы қой­ып, өзін өзі таныту, өз талабының дұрыс­тығын дә­лелдеу үшін бағынышты ұлт өкілдері де астам­шылық, ұлттық тәкәппар­лыққа, этнопопулизмге ұрынатынын Абай екінші қара сөзінде қазақты сынға алғанын айт­тық. Бұл біз де мықтымыз деген жұбаныш сияқты. Абайдың салыстыру әдісін кейі­ні­рек саяси ғылымда компа­ративтік әдіс деп атады. Этностарды әр­түрлі тұрғы­дан, мысалы, ­демографиялық, кәсіби, білім, ден­сау­лық, т.б. деңгей­лер­ден даму үрдісін анық­тау әлеуметтік ғылымда бүгін кең тараған оларды сабасына түсіретін ғылы­ми амал.

Сонымен, ұлтшылдық әр түрлі. Ол у да, бал да құюға болатын сауыт сияқты. Кез келген ұлтшылдықты қисынды, қолдауға тұрады деуге болмайды. Оның бір көріністері шын­дыққа жуыспаса, екін­шілері ұлттың орын­ды талапта­ры­ның белгісі. Мұндай ұлт­шыл­дық – «хал­қымыздың жаны мен ті­регі. Ұлтымыз өмір сүрсе, ол да бірге өмір сүреді» (М.Шоқай. Таңдамалы. Бірінші том, 1998, 62-бет). Ұлтшылдық – ұлтты тәуелсіз­дік­тен, кіріптарлықтан азат ету жолы. Тағы да М.Шоқайша айтсақ: «Ұлт­шыл­дық біздің, соның ішінде менің де саяси идеяларымыздың соңы емес, басы. Олай болса, біздің барлық іс-қимылымыз өз билігіміздің өз қолымызға өтуін қамта­масыз ету тұрғысынан жасалуы керек» (Сонда, 115-бет).

Ұлттық патриотизм және отарлау саясаты

Кеңес Одағында халықтар достығы, интернационализм идеологиясы екі қара­ма-қайшы үрдістердің қыспағында болды. Бір жағынан, ұлттық мәдениет­тің дамуы, ұлттық театрлар, жоғары оқу орындары­ның ашылуымен бірге ұлттық интеллегенция қалыптасып, ұлттық сана өсті. Кеңес заманында әр тарапқа шашырап кеткен қазақ жері жинақталып, жаңа әкімшілік шекаралар айқындалды. Қазақ­тар Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы деген территорияға шо­ғыр­ла­нып, сол жердің иесі болды. Олар өздерін тұтас ұлт (этнос) ретінде сезін­ді. Сөз жоқ, бұл ұлттық сана-сезімді көтеріп, қазақтың беделін өсірді. Осы атамекенде 1991 жылы Тәуелсіз Қа­зақ елі пайда болды. Екінші жағынан, ке­ңес билігі бір қолымен жаңа ұлт қалып­тасуды қолдаса, екінші қолымен сол ұлтты тұншықтыруға тырысты, бірақ оларды жоя алмады. М.Шоқай айтқан­дай, «коммунистер «балға­сы­мен жаншып, «орағымен» орып тастап» отырды. Осы екіұшты саясат терең қайшы­лық­тар­ға әкелді. «Союз нерушимый республик свободных» деген жай ғана ұран болды. Кеңестік басқару жүйесі орыс би­лігі деп қабылданды. Жасанды дос­тық­тың әр жағында дағдарысқа толы күр­делі жүйе жатыр еді. Одақтың ірге­та­­сына түскен сызат оны қиратып тынды.

Соңғы кезде кеңестік социалистік жүйе­нің ыдырауына байланысты ұлт­шыл­дықты «әлемдегі ең құдіретті де қуатты күш» деп баға беретіндер де бар. Дегенмен, ұлтшылдық төңірегінде, оның пайда болу себептері мен мәні туралы ғы­лыми және саяси айтыстар толастар емес. Ұлтшылдық туралы жағым­ды не жағым­сыз деп ой жүгірту, үзілді-кесілді пікір айтудан гөрі, оны қол­дау­шылар батыл, әділ істің адамдары ма, әлде қызба қанды даурықпалар ма деген ой келетініні анық.

Кеңестік қоғамтану әдебиетінде ұлт­шылдық (национализм) тек жағымсыз мағынада, ұлттық менмендік, эгоизм, өз ұлтын басқадан жоғары қоюшылар, басқа ұлттарды өз ұлтының мүддесіне икемді, тіпті күшпен бағындыру, қуда­лау деген айдар тағылды. Ұлтшылдық деп өз ұлтын ең жоғары құндылық деп санап, оны бас­қалардан артықшылығын түсіну, халық­тардың тең құқығын мойындамау, басқа­ларға шыдамсыз болу, аралас некеге тыйым салу деп біржақты баға беріліп келді.

1985 жылдан бастап, Батыспен байланыстар ұлғайған сайын, орталық би­лікке қауіп төндірген 1986 жылғы жел­тоқ­сан көтерілісінен кейін, оған тіпті «Қазақ ұлтшылдығы» деген баға беріл­геніне қара­мастан, Балтық жағала­уы, Грузия, Украи­на­дағы ұлттық қозға­лыстар ұлт­шыл­дық төңірегінде терең ой салды. Оған жақсы-жаман деп баға беруден гөрі, оны ғылыми доктрина есе­бінде зерттей бастады. Енді тарихтың қозғаушы күші таптар дегеннен гөрі, ұлттық қауымдас­тыққа қарай ойыса бастады. Ұлттық құндылықтар мен мүдде­лерді тек таптық мүдделермен өлшеудің ақиқатты бұрма­лауға соқтыратынына көз жеткізілді. Ұлттың тәуелсіздігінің табиғи қажеттілігі мойындалып, маңыз­ды саяси қағидатқа айналды.

Сөз жоқ, жаңа тарихи ақиқатты тәу­ел­­сіздік алған елдердің байырғы халық­тары мен метрополия әртүрлі тұрғыдан қабыл­дады. Тәуелсіздікті қазақтар, грузиндер, басқалар ұлт тарихындағы ұлы бетбұрыс, ұлттық жаңару деп қабыл­даса, Кеңес Одағының ыдырауын, ұлт­тық қозғалыс­тарды, дербес мемлекет­тер­дің өмірге келуін апат келтіретін ұлт­шылдық деп бағалағандар аз болмады.

Байырғы ұлттардың тілі мемлекеттік тіл мәртебесіне ие бола бастаған тұста, мұндай саяси жаңаруға дайын емес ре­сей­ліктер, одақтас республикада тұра­тын орыс диаспораларының бірқатар өкілдері бұрынғы кеңестік дағдыға салынып, тәу­елсіздікті «этнократиялық революция», «этнонационализм» деп бағалады, әлі де одан айнығандары аз. Бүгін ұлт­шылдық айдары Ресейдің автономиялы респуб­лика­ларының ұлттық саясатына да таңы­лады. Ресейдің импе­риялық саясатына қарсылық бұрынғы социалистік мемлекеттерде де анық бай­қалады. Ресейдің билігі мен қоғамдық санада ұлтшылдық ұғымын сөздің тек ескі мағынасында, тек зиянды саясат пен идеология деп қабыл­дау әлі де орын алып келеді. Қазақстан­дықтардың басым көпшілігі Ресейдің саяси идеоло­гия­лық ықпалында қалып отыр. Ұлттық мүддені қолдау, мемлекет құрау­шы ұлт­тың талабы, отарлау саясатының ұлттың жанына салған жарақатын жазу, орнын толтыру, әлеуметтік, тарихи әділ­дік­ке қол жеткізуді, шынайы ұлттық пат­рио­тизмді елге зардап әкелетін идеология мен психология ретінде қабылдау әлі де көрініс алады. Қазақстандағы бірқатар орыстілді баспасөзде, орыстілді славян, еуропалық диспоралардың арасында қазақ мәселесін «нациократия», «русофобия», басқаларға қарсы бағытталған пиғыл деп ойлайтындар аз емес.

Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін ұлт­тық патриотизм орыс халқына емес, импе­риялық үстемдікке қарсы сипат алды. Тіпті интернационализм идеологиясын бел­­сенді насихатталған сайын ұлт­тың тағдыры төңірегінде үрей, қорқы­ныш, сақ­тану, алаңдау сияқты психоло­гиялық көріністер белгі бере бастады. Сонымен бірге, орыс, басқа да Қазақ­станға қоныс аударғандардың ұлттық санасында туған топырағына деген қы­зығушылық, тарихи Отанын аңсау сияқты патриоттық сана ұялады. Сол себепті де Кеңес Одағы ыдырамастан бұрын, 70-жылдары орыс, украин, тағы басқалар тарихи отандарына орала бастады. 80-90-жылдардың басында 1 млн. 200 мың адам РСФСР, Украина, Белоруссияға оралды. 1991 жылғы қыр­күйек айындағы зерттеулерге қарағанда, орталыққа деген көзқарастың жағы­м­сыз­­дығын Молдавиядағы орыстардың 79%-ы, Қырғызстанда – 54%-ы, Батыс Украинада – 59%-ы, Қазақстанда үш орыстың бірі сезген.

Өкініштісі, империя үстемдігіне қар­сылықты орыс халқының бірқатары орыс ұлтына қарсылық деп қабылдады. Ал тәуелсіздік алған байырғы халық­тар­дың арасында күнделікті сана деңгей­ін­де ұлттық патриотизм жалаң этнопопулизмге ұласып жатқан тұстары да болды. Одақтас республикалар түгіл, Ре­сей­дің автономиялы республикаларының байыр­ғы халық­тары іргесін Ресейден аулақ са­луға тырысты. Оның себебі, біріншіден, «үлкен аға­ның» салқын құ­шағы, көзге шұқитын «қам­қорлығы», «мен білемін» дейтін өктем­дігі халық­тардың намысын аяққа басты. Сондай-ақ ұлттың мүддесін, сұра­ныс­тарын мен­меншіл кеңес билігі қанағат­тан­дырмай­тынына көз жетті. 1986 жылғы Ал­ма­тыдағы Желтоқсан көтерілісі империяға қарсы шығуға болатынына көз жеткізді. Ұлттық патриотизм бүкіл социализм әлеміне тарады.

Империялық астамшылықтың тарихи тамыры тереңде. Ресей ғалымы И.В.Ма­лыгина мынадай қорытынды жасайды: «В полиэтнический российской империи мощное развитие получил «государственный» или «официальный национализм», «национализм, который реализовывался посредством политики «русификации» инородческого населения страны» («Национализм как форма культурной идентичности и его российская специфика. «Общественные науки и современность», 2004, №1, 149-бет). Ғалымдардың айтуынша, бұл саясат 200 жылдан астам уақыт бойы жалғасып келеді.

Н.М.Ядринцев «Сибирь как колония» атты 1892 жылы Санкт-Петер­бург­те шық­қан еңбегінде қазақ жерінде бол­ған орыстану саясатының көріністерін баяндайды. Сібір казактары әдейі қазақ, қалмақ ауылдарын аралап, олардың балаларын, қызда­рын, әйелдерін тартып алып тұт­қында ұстаған. Көптеген орыстар қазақ қыздары мен балаларын сатып алып жүрген. Кейде әйелдерді, жетімдерді қазақтар орыстарға сыйға берген (12 бет). Олар православие дінін қабылдап, орыстармен отбасын құ­рып, бірте-бірте орыстанған. Орыстан­ды­ру­дың бұл жолы 1737 жылғы 16 қараша­дағы патша жарлығымен бекітілген (13-бет). Кейде орыстар қазақ, басқа да халық­тар­ды орыстандыру үшін оларға әдейі үй­ленген. Автордың айтуынша, төменгі са­ты­дағы кемшін қазақ, қырғыз, буряттарды асылдандыру үшін аралас неке аса тиімді.

Сібір, қазақ даласын «орыстың Индиясы» деп қараған патша әйел Екатерина ІІ отарлау саясатының жұмсақ либералды жо­лын таңдады, барлық ұлттар мен ұлыс­тардың келісімін қалады. 1763 жылы оның жарлығы бұратана халық­тармен байсалды бағыт ұстанып, мейі­рімді, қысымшылық көрсетпеуді, заң жолымен әділ болуды мін­­деттеді. Бұл саясат орыс емес халық­тар­ды орыстың құшағына тартып орыстандыруды көз­де­ді. Дегенмен, орыстандыру дөрекі жолдармен жүзеге аса берді: осы мақсатта миссионерлік мектептер ашылды, оларға кейде қазақ балаларын зорлап тартты. Орыстандыру қазақтарды қорқытудың, олардан пара алудың жолына айналды (119-бет). Н.М. Ядринцев қазақ­ты шоқындырудың жұм­сақ жолын, православие дінін зорлап тақпай, оған бірте-бірте, діни кітаптарды қазақ тілі арқылы тартуды қолдады (120-бет). Ол саясат бүгін де жүзеге асуда.

Кеңес билігіне қарсы ұлттық патриотизм терең әлеуметтік психологиялық құбы­лыс екені белгілі. Басты себебінің бірі КОКП ашық жарияламағанмен, ішкі саясаттың негізіне айналған орыстану саясаты екені анық. Орыс мәде­ниеті, марк­стік-лениндік идеологиямен бірге «жаңа» тарихи қауымдастық кеңес халқының тірегіне айналуға тиісті болды. Бұл жасанды үрдісті қолдау, қам­шылау басқа этнос­тар­дың мәдениетін, тілін, дәстүрін ығыс­ты­руға, шеттетуге әкелді. Ұлттық дәстүр­лер ұмтылып, орыс-славян дәстүр­лері са­наға терең сіңіріле бастады. Наурыз ысырып тасталып, христиандық жаңа жыл мерекесі мұсылман қазақ, өзбек, басқа­ларға та­ң­ыл­ды. Қазақстанда қыс болмайтындай, «орыс қысын» шығарып салып, көктем­ді қарсы алатын болдық. «Русский характер» жалпыға бірдей мінез-құлыққа айналуға тиісті болды.

Бұл жерде бір мәселеге арнайы көңіл аударған жөн. Этносоциология ілімінде аккультурация деген термин жиі қолда­нылып, оны мәдениет, дәстүрлер мен наным-сенім алмасуы деп атайды. Сөз жоқ, кеңес елінде шынайы мәдениет алмасу, өзара жағымды ықпалдастықтың бол­ға­нын айтуымыз керек. Бірақ мәде­ниет­тер қарым-қатынастарында бір мә­де­ниеттің үстемдігі оның күш-қуатымен басқаларды бағындыруға, сіңіруге ты­рыс­­қаны да ақиқат. Осылай мәдениеттер байланысы ассимиляцияға ұласып, бас­қа этностар өміріне қауіп төндірді. Ұлт­тың таза өзегін, арқауын, құндылықтары мен стереотип­терін, дәстүрлі мәдение­тін сақ­таған халық басқа, бөтенге сіңіп кетуге қарсы тұрады. Бұл бүгін амери­калануға да, батыстануға да, басқа кері әсерлерге де табиғи қарсы­лық. Бұл ұлт­тың заңды қарсылығы, оның этностық өзегін, тілін, сана-сезімін сақтау қабі­лет­тігінен туындайтын қарекет. Бүгін еліміздегі «Мәдени мұра» бағдарлама­сы­ның мәні – ескілікті, көнені аңсау емес, ұлттың бай рухани мұраның иесін екенін ең алдымен ұлттың өзіне таныту. Екінші жағынан, бұл – жаһан­дану за­манының тасқынынан, сырт­тай қысы­мы­нан қорғану. Сол қор­ғанудың бір амалы талай ғасырлар үстемдік жасаған империяның індетінен де арылу.

Бүгінгі ұлыдержавалық сана

Ұлыдержавалық сана орыс халқы­ның мәдениетіне, психологиясына ай­нал­ған 200 жылдан астам уақытта ол оның тұрақты менталитетіне айналды. Әрине, орыс ой­шыл­дарының барлығы бұл дертке шалдық­пады. Ресейде бұрын да, бүгін де демо­кра­тиялық деңгейде ойлайтындар бол­ған және бар. Оларға ұлыдержавалық авторитарлық ұстаным­дағылар қарсы тұрып келеді.

Ұлыдержавалық саясат Ресей тарихында екі рет дағдарысқа ұшырады: 1917-1920 жылдары және 1980 жылдың ортасынан 1990 жылдың ортасына дей­ін. Оның себептері әртүрлі, бірақ ұлы­дер­жа­валыққа тосқауыл қойған ішкі тойтарыс, ұлттық патриотизм болды. 1990 жылы ұлыдер­жа­валық сана орыс­тардың 20%-ына тән болған. Ал РФ халық депутат­тарының 4%-ы ғана 1990 жылы осы ұстанымды болған. Демо­кра­т­ияға беталыс бәсеңдеп, автори­тарлық жүйе күшей­ген сайын, ұлыдер­жа­валық астамшылдық та қанат жая бастайды. Соңғы социоло­гиялық өлшемдер бойынша, «Қандай мемлекетте өмір сүргі­ңіз келеді?» деген сауалға, ресейлік­тердің 75%-ы 2008 жылы «Басқалар сыйлайтын әрі сескенетін мемлекетте өмір сүргім» келеді деген. Тек 19%-ы ғана «шағын, жайлы, ешкімге зияны жоқ мемлекетте өмір сүргім» келеді депті. Ал саяси элитада ұлыдержавалық пиғыл тіпті басым деп көрсетеді ресейлік ғалымдар («Общественные науки современность», №6, 2011, 13-бет).

Орыс жерлестеріміздің бірқатары әлі де Қазақстанға Ресейдің жалғасы деп қарап, елді мекендердің бұрынғы қазақ атауларын қайтаруға мүлдем қарсы. Бұл – отарлау саясатының, астамшыл пси­хо­ло­гияның көрінісі. Отарлаушылар, оның ішінде орыстар да елді мекендер, жер-су аттарын өзгертіп, байырғы халықтың тарихи санасын өз билігіне икемдеуге тырысқан (П.И.Ковалевский.Русский на­ционализм и национальное воспитание. С.-Петербург, 1912 ж. 12-бет).

Ресей ғалымы М.Н.Руткевич «Крым или Семиречье являются исторической родиной многих поколений подавляющего большинства проживающих там русских» деген тұжырым жасады. Н.Назар­баевтың орыстардың Ресейге қо­ныс аудару ниеті бәсеңдеді дегеніне «Это не соответсвует действительности», деп Қазақ­станның солтүстігі Ре­сей­дің оңтүстік өңірінен, Сібірден еш­қандай айырмашы­лығы жоқ, өмір сүру салты да бірдей, бұл Ресейге тиісті территория дейді. Орыс тілі көп қолда­нылатын, елді мекен атаулары орысша басым жерлер ресейлік жер деген ойды алға тартқан (М.Н.Руткевич «Теория нации: философские вопросы». «Вопросы философии», 1999 ж. №5). Осылайша жер-су аттары үлкен геосаяси мақсат­тарға пайдаланылып отыр.

Бүгін Ресейде ұлыдержавалық сана әртүрлі түрде көрініс алуда. И.В. Ма­лы­гина бұл пікірді былай деп түйеді: «Нельзя не признать, что сегодня идеология национализма в России имеет чрезвычайно широкий спектр: от примитивной демонстрации идей шовинизма до более тонких форм, связанных с интерпретацией истории народа и его духовности. Особую озабоченность в обществе вызывает активизация русского фашизма» («Общественные науки и «современность», 2004, №1. 151-бет.) Бірақ ұлтшыл­дықтың тұрпайы, дөрекі көрініс­тері орыс қоғамына түгелдей тән деуден аулақпыз.

 Қатардағы азаматтар мен бірқатар интеллигенция өкілдерінің Кеден одағы, Бір­тұтас экономикалық кеңістікті қа­был­­дауы назар аудартады. Нобель сый­лы­ғының лауреаты Жорес Алферов «разделив страну на пятнадцать вроде бы независимых государств, большинство из них можно назвать так лишь потому, что от них ничего не зависит», деп Кеңес Ода­ғы­ның ыдырауын сынап, астамшылық танытады. Ғалым ұлттық патриотизмнің деңгейін тек Ресей құра­мында болуымен өлшейді («Литературная газета», 19-25 қазан, 2011 жыл). Осыдан 20 жыл бұрын Ресейді менсін­бегендер, енді сүйретіліп, жорға­лап он­ың қол астына, Кеден ода­ғына кіре бастады, деп түйеді көптеген ресейліктер.

Збигнев Бжезинскийдің айтуынша, Еуразиялық одақ туралы Н.Назарбаев­тың тұжырымы дәстүрлі Ресейдің еура­зиялық ой-пайымдарынан, орыс халқы­ның үстем­дігіне бас июден, мистика­лық, жұмбақ қиялдан аулақ, нақты мақ­сатқа негізделген прагматикалық жоба (Великая шахматная доска. М.1999.135-бет). Бірақ ол Еуразия­лық одақты Еуро­одақпен салыстыру қи­сын­сыз деп есептейді. Еуроодақтың мүше­лері бұ­рын-соңды бір-біріне үстемдік жа­са­маған, отарлаушы және отарланған елдер болмаған, еш­қандай мемлекет бұрын­ғы империяның мұрагері емес. Еуроодақ елдерінің артық­шылығы да бар, кенжелеп қалған елдер дамыған елдерден дотация алып, интеграциядан экономикалық та, сая­си да пайда табады. Автор демо­кра­тия­лық интегра­цияға Ресей әлі де дайын емес деп есептейді (Сонда, 135-136-беттер).

З.Бжезинскийдің пайымдауынша, Ресей кеңестік империялық мұрадан әлі толық арылған жоқ. Билік әлі де комму­нистердің қапсыра қысқан құшағында: «Продолжает существовать Мавзолей Ленина. Это равнозначно тому, что постнацистской Германии руководили бы бывшие нацистские «гауляйтеры» среднего звена, которые провозглашали бы демократические лозунги, а при этом мавзолей Гитлера продолжал стоять в центре Берлина» (127-бет).

Қазақстан дипломаты В.Ғиззатов Кеден одағын қолдай отырып, ресейлік­тердің ше­­шімдер қабылдағанда өркөкі­рек­тік танытатынына, өз мүдделерін басқа­лар­ға қайтсе де мойындатқысы ке­ле­тініне назар аударады («Қазақ әде­биеті», 6.04.2012). Расында да, Ресейдің 57%, Беларусь пен Қазақ­стан­ның әрқай­сысының 21,5 %-дан ғана дауыстары бар. Әр мемлекет бір дауысқа ие бол­ған жөн деген пікірді көпшілік қолдайды. Еуроодаққа 27 мемлекет мүше, бірақ бір мем­лекет қарсы болса, шешім қабыл­дан­­бай­ды. Бүгін Еуроодақ үлкен дағда­рыста, бірақ оның құрылымы демокра­тиялық қағи­даларға негізделгенін айтуымыз керек.

Қазақ ұлтсыздығы

Социологиялық зерттеулер бойынша, ұлтқа деген ұстаным әртүрлі бағытта ай­қындалады. Бірінші бағыт-бағдарды пси­хо­логиялық, мәдени, тілдік ортамен бай­ланыс жасай отырып, ұлттық құнды­лық­тарға артықшылық беретіндерді айтуға болады. Екінші ұстанымдағылар өз бойына екі не одан да көп мәдениетті сіңіруге тырысатындар. Үшіншілер – бір жақты, негі­зінен бөтен ұлт тіліне, мәде­ниетіне артық­шылық беретіндер. Олар­дың ішінде қай тілді мен мәдениетті де меңгермеген, не басқа, не ана тілін біл­мей­тіндер аз емес.

Ұлтшылдық ұлт мәселесіне осы әр­түрлі ұстанымнан туады, ал бұл сала­дағы ой-пікірлер мен тұжырымдар алуан түрлі екенін көрдік: бір шеті патриотизмнен екінші шеті ұлттық ерекшелікті мойындамайтын, адамзатты бір тілге, мәдениетке икемдеуді қолдайтын космополитизмге дейін жалғасып жатыр.

Ұлттық құндылықтарға көзқарастың бір қыры ұлтсыздық, ғылыми әдебиетте ұлттық нигилизм дейді. Нигилистер ұлтқа мән берген құндылықтарды қайта бағалап, арзансытып, дінге де күмән туғызып, ұлт табан тірейтін тіл, мәде­ниет, дәстүрдің мәнін, беделін түсіреді. Нигилизм – отарлау саясатының салдары. Қазақ еліне бас­қа этнос өкілдерін шексіз қоныстандыру, байырғы халықты ұлттық азшылыққа айналдыру, қазақ мектеп­терінің азаюы, аралас некенің көбеюі, тілдік мәдени ортаның тарылуы елдің этностық келбетін өзгертті. Нигилистер ұлттық мемлекеттілігімізді жоқ­­қа шыға­руға, ресейлік отарлау саясатын ақтауға дейін барады. Азамат соғысы жылдарында С.Сәдуақасов ел аралап жү­ріп, қазақ­тардың нақақтан көп өлге­нін ес­тіп: «Сендер не қайрат қы­л­дың­дар?» – деп сұраса, оған: «Қазақтың қолынан не дәрмен келеді? Айдаған жаққа қойша жүре беру! Қырса, үнде­мей қойша қырыла беру! Біз мал емеспіз бе?» – депті қазақтар. «Қырыла береміз-дағы…», деп өздерін кемсітеді.

«Қырыла береміз-дағы» деген сөзі жү­регіме оқтай тиді. Бұл не деген жуастық, өлімге мойынсұнғандық? Бүй­те берсе, бұл қазақ қашан адам болады!» – деп күйінеді ұлт қайраткері (С.Сәдуа­қасов, Танымдық зерттеулер, мақалалар. 2-том. Алматы – Алаш. 2003. 271-272-беттер). Намыссыз, басқа ұлт тіліне, мәдениетіне әбден бейім­делген, әдеттенген, қорлауға да үйренген қазақтар бүгін де жеткілікті.

Нигилизмге шалдыққан ұлттың өкіл­дері ұлттың ішкі байланыстарының әлсіз­дігіне, ұлттық намысының төмен­дігіне қа­рамастан, ұлттық құндылықтар төңіре­гін­дегі тірлігі көбіне ұрандатудан, болмаса даурығудан, бас иіп қостау­шылықтан ас­пай­­ды. Бүгінгі қазақтың психологиясында олардың әртүрлі жа­ғымсыз көрі­ніс­тері бай­қалады. Қазақ­тың қонақжай­лығы – жалпақ­шешей­лікке, кішіпейілдігі – құл­дық ұра беру­шілікке, елдігі – рушылдық, жүзшіл­дік, жершілдік микропатриотизмге, кең­пейіл­дігі ысырап­шыл­дыққа ұласып жатады. Қазақтың мақта­нышы бүгін даңғой­лық­қа айналды. «Жүз ат бәйгеге қосылса, мен бәйге алдым деген сөз болса, алдыңда неше ат бар деп сұ­рар, артыңда неше ат бар еді деп сұрағанның несі сөз?» – деп Абай айтқандай, бүгінгі қазақтың қуанышы кейде артымызға қарап масаттануға сүйенген.

Айта кетейік, әсіресе, еврейлерге тән ұлт­­­­тың өзін өзі сынауы қазақтар арасын­да бүгін тіпті көрінбейді. Сынаудан гөрі өзі­міз­ді мадақтауға үйірміз. Өз ұл­тын өткір сынау оны тазартудың жолы, себебі, өзің­нің кем­ші­лігіңді өзің ғана білесің. Өз ұлтыңды басқаға сынатпай өзің сынау – өз намысыңды өзің қорғай алатындығың, өмірге төзімділ­і­гіңді бай­қа­тады. Сонымен бірге, ол – психо­ло­гиялық жағынан ұлтты сақтаудың амалы.

Өзін әсіре, артық бағалау қазақтарда әртүрлі көрініс алып отыр. Басқа халық­тардың тілінен, мәдениетінен, дәстүр­ле­рі­нен мәлімет аз болғандықтан ба, бір­қа­тар қазақтар өз тілін, мәдениетін жоға­ры қою­ға әуес. Қазақ тілі түркі тілдерінің ішінде ең таза, ең бай тіл деуімізге басқа түркі тілді халықтар қосыла қояр ма екен? Қа­зақтарға басқа халықтардың салты шамалы, қызық­сыздау, өзінің құнды­лықтары өзі­нен артық, ғажайып көрінеді. Әр ұлт­тың символдары өзінше ерекше бағалы болуы тарихи отбасылық тұрмыс­тың айнасы екені ескеріле бермейді. Өзгені өзі­нің еті үйренген дағдысымен өлшеу ұлт­ара­лық қатынастарда жиі кездеседі. Сон­дай-ақ өз ұлтының өкілде­рінің кісілігі мол, әділ, шетінен батыр деп тану да қа­зақтар арасында да жиі ұшыра­сады. Кейде қазақтардың интеллектуал­дық деңгейін жо­ғары бағалау да кезде­седі. Сонымен бірге, басқа халықтардың университет, ака­демиялары, өз ғылыми интеллигенциясы бағзы заманнан бол­ғаны ескеріле бер­мейді. Халықтардың барлығы білімге, ғы­лымға қабілетті, әр ұлттың ұлы ғалым­дары, ойшылдары болуы заңды. Бірақ тарихи жағдайларға байланысты мүмкін­дік­тер халықтарға бірдей бола бермейді.

Басқа ұлттарды өзіне сіңіру, қосып алу отарлаушы ұлттар мен сан жағынан басым ұлттардың саясатына тән. Өзге тілде сөй­лейтін, этностық келбетін жо­ғалтқан қа­зақ­стандықтар, сол сияқты серб тілінде сөйлейтін, бірақ әртүрлі этносқа жататын югославтар социалис­тік ұлт саясаты салдарының көрінісі. Бұл – халықтар достығы, интернационализм емес, ассимиляция, басқа этносқа түгел­дей, болмаса жарым-жартылай сіңісу. Әсіресе, саны аз этностық топ басқаға тез сіңіседі. Мысалы, Қазақ­стан­дағы шағын этностық топтар негізі­нен орыстанғандар.

Ұлтсыздану, басқа ұлтпен сіңісу, оның тілін, мәдениетін қабылдау – бір­ден емес, ұзақ мерзімге созылатын құ­былыс, ұлт оның қаупін сезе бермейді, ол радиация сияқты ұлт организмін бірте-бірте әлсі­рете береді. Әр ұрпақтың құндылықтар мен тіл таңдауы әр түрлі жағдайларға, әсіресе, географиялық факторларға да байланысты.

Нигилизмге кейде жасанды, алдамшы патриотизм де итермелейді. Мысалы, Қа­зақ­стан сияқты тәуелсіздік алған бірқатар ұлттар БҰҰ-ға мүше болға­ны­на, «ұлы» халықтардың оны мойын­да­ғанына, әлем­дік қоғамдастыққа мүше болғанына мәз болып, өзінің тұрмысын, мәдениетін, дәс­түрін, наным-сенімін сол «өркениетті» елдерге икемдеймін деп, өз тілінен, мәде­ниетінен жериді, тіпті қазақ болға­нына намыстанады. Сырттан қарағанда қазақы мәдениет үшін бұлардың қылығы дөрекі, күлкілі көрінгенімен, бұл – кең тараған қасірет. Бұл жерде өзіңді өзің тануға, сый­лауға мүмкіндік жоқ, керісін­ше, өзгедей болу, «өркениетті елдердегі­дей» болу, «еу­ропалық мырзалардай» боламын деп тырысып, ұлт болмай қалу қаупі басым. Осы­лай жаңбырдан қашып, қарға ұрын­ғанның кейпіне еніп жатырмыз. Мұндай жағдайда тәуелсіздікті тек тәуелсіздік алу үшін алдық па, орыстану, батыстану, америкалану үшін алдық па деген ой туады. Ең қатерлісі – ұлттық құндылықтар жа­һан­данудың құрбаны болады. Ол мәде­ниет­тің, тілдің, мәдени ортаның ластануынан да көрінеді. Сырт көзге бұл тыраштану, басқалармен тере­зе­мізді тең ету, ұлт­тық патриотизм болып көрін­генмен, шын мәнінде бұл жай ғана ұлттық даңғойлық, мансапқорлық. Бұл шынайы мәдениеттер алмасуы, алыс-берісі де емес, нигилизммен астасып жатқан үрдіс. Осындай көңіл-күй етек алған сайын «ұлт», «тәуелсіздік» идеялары бұлдыр бола береді. Ұлт жалған идеяға икемделген сайын жастар жағы «бақытсыз болмыстан» «бақытты өмір» жасап масаттана береді, айналып келгенде, өздерінің орыс, батыс, америка­лық жастарға ұқсастығын үлкен мәрте­беге саяды. Сондықтан да Н.Назарбаев «Бүгінгі уақытқа ілесемін деп өзіміздің ұлттық «мен» дегізерлік бітімімізді жоғалтып алмауымыз керек», деп дау­рықпаудан сақтандырды («Бейбітшілік және келісім саясаты». Астана, 2008, 129-бет).

Нигилизмнің әлеуметтік негіздері де бар. Техника, технологиясын, киімі мен тамағын молырақ шығаратын, жастарын көбірек оқытатын елдің тілі, мәдениеті, діні басым болып, өзіне тарта беретін сырт­қы ықпалдың да барлығы белгілі. Екінші жағынан, отандық тауарлардың аздығы да ұлт мүддесін кемсітеді. Орыс, ағылшын тілдерінің басымдығы, жарна­ма­лардың да басқа тілде басым болуы ұлт­тың еңсесін басып, жаңа отаршыл­дық жағ­дайда өмір сүретіндей көңіл-күй тудырады. Бүгін ақша, материалдық игілік­тер ұлттық құн­ды­­лықтардан, жалпы рухани құндылық­тар­дан артық бағаланатын болды. Пайда идеологиясы өмірдің бар­лық саласын реттеуде, ашық айтсақ, бүгін кеңестік тоталита­ризм­ді қаржы тоталита­ризмі алмастырып барады. Бұл да ұлттық байлықтарды арзансытып, ұлтсыздыққа бейімдейді.

Ұлтсыздану басшылықтан, әкімші­лік топта