Маралтай

Маралтаймен ең алғаш 1993 жылы жазда, Алматыға КазГУ-ге оқуға тап­сы­руға келген жылы, Абылай хан даңғылы мен Гоголь көшесінің қилысындағы «Радуга» дейтін дүкеннің жертөлесінде та­ныстық. Ортақ танысымыз тоқайлас­тыр­ған. Оңы мен солын танып үл­гер­меген жас бозбалаға алғашқы дидарласу қызық әсер қалдырды. Ақын мазасыздау кейіпте көрінді. Ара-тұра тісін шықыр­латып қойып, күтімсіздеу қалың бұйра шашын сілкіп тастап, көзін жұмып алып өлең оқиды екен. Көнетоздау жасыл кәстөмінің етегін темекі шоғы ойып тас­тапты. Кәстөм түгіл, бір-біріне өткел бер­мей тұрған қос қоғамның етегін әлеу­меттік ағыстар шайып жатқан аласапыран шақ еді ғой.

Маралтаймен ең алғаш 1993 жылы жазда, Алматыға КазГУ-ге оқуға тап­сы­руға келген жылы, Абылай хан даңғылы мен Гоголь көшесінің қилысындағы «Радуга» дейтін дүкеннің жертөлесінде та­ныстық. Ортақ танысымыз тоқайлас­тыр­ған. Оңы мен солын танып үл­гер­меген жас бозбалаға алғашқы дидарласу қызық әсер қалдырды. Ақын мазасыздау кейіпте көрінді. Ара-тұра тісін шықыр­латып қойып, күтімсіздеу қалың бұйра шашын сілкіп тастап, көзін жұмып алып өлең оқиды екен. Көнетоздау жасыл кәстөмінің етегін темекі шоғы ойып тас­тапты. Кәстөм түгіл, бір-біріне өткел бер­мей тұрған қос қоғамның етегін әлеу­меттік ағыстар шайып жатқан аласапыран шақ еді ғой. Бұған дейін Маралтай ақын туралы елге келетін газет-журналдардан там-тұмдап қана есті­геніміз бар. Дәл сол тұста Нұрлан Мәу­кенұлы басқаратын республикалық «Жас қазақ» газетінде ақын Исраил Сапар­бай­дың «Қалам алып хат жаздым Марал­тайға!» атты ақжарма жырлары жария­лан­ған. Газеттің келесі санында ақын ағаның алаң жырларына Маралтай да үн қатыпты.

«Қалам алып хат жазыпсыз қағазға,

Бір бет өлең бақ бола ма бағы азға.

Сый бола ма күйі қашқан бәңгіге,

Ми бола ма ақылы азған сабазға.

Ішу керек, сіз де ішіңіз, ішем мен,

Кещелерді көріп күнде күшенген.

Тағдыр келіп сипағанша басымнан,

Ажал келіп әкеткенше кісенмен», – деп басталатын топтамаға елдің назары едәуір ауса керек… Маралтай әлдебір шаруамен Мақатаев көшесінің бойын­дағы, қазіргі «Атамұраның» кітап басу цехы орналасқан баспаханаға баратын болды. Шойын жолдың бойымен жаяу ілбіп келеміз. «Көкбазардың» тұсына келгенде: «Қал­таңда қара бақыр бар ма?» деді. Едел-жедел бірдеңелерді алып қолына ұстаттым. Діттеген жерге келгенде: «сен осы қақпа алдында күт, мен тез шығам», деген. Есік-терезесінен жел гулеп тұрған жаңа кезеңнің кезбе ақыны сол кеткеннен мол кетті…

Аунап ай, жылжып жыл өтті. Ал­ғаш­қы талапкерлік жылдар табысты болмады. Емтихан сынақтарынан екі жылда да етпеттеп құладық. 1995 жылы ғана журфактың босағасынан бұлт сейілді. Студенттік билетті қолға алған шақта қалашықта Маралтай жайлы аңыз-шыны аралас әңгіме гулеп тұр екен. «Маралтай молада тұрады-мыс», «Маралтай ішпесе жаза алмайды екен», «Маралтай бақилық болыпты…» Санама сарт ете қалды. «Құдай-ау, мынау баяғы пақырыңызды баспахана қақпасының алдына «қағып» кеткен ақын емес пе!».

…Аудиторияға бойымыз үйреніп, ал­ғашқы семестрдің сеңі бұзылып, жер лайсаңдана бастаған көктемнің беймаза күндерінің бірінде: «Маралтай қала­шық­та жүр екен», деген әңгіме жетті. Білім қуған бірінші курсқа бәрі таңсық. Айтып ауыз жиғанша болған жоқ, сонау Жамбылда жүрген Маралтай дауылдатып, жауындатып 5-ші жатақханаға кі­ріп келді. Баяғы Маралтаймен қайта та­ныстық. Әне-міне оқуларын тауысқалы тұрған Сағындық Рзахметов, Сәнді­бек Жұбаниязов, Бекжан Әшірбаев, Әмірхан Бал­­қыбек, Оразәлі Баймұрат алыстан са­ғын­дырып келген ақынды 307-ші бөлме­де қарсы алды. Әлібек Шегебаев баста­ған жас жігіттер «асай-мүсейді» реттеген боп жүрміз. Жұқа қалтамен жұпыны үстел жайылды. Жатақхана азан-қазан. Бірінен бірі жұлып әкетіп өлең оқи­ды. Әлібек гитарамен сызылтып әдемі ән­дер­ді салды. Отырыстың аяғы Маралтай ақынның «бенефисіне» айналып жүре берді… Ол суретті де шебер салады екен. Бас сұққан бөлмесінің керегесіне қас пен көздің арасында жалғыз көзді арудың суретін салды да жүре берді.

Өлеңге, өнерге деген құрметі бөлек, қауыр­сын қаламы қатая қоймаған бір топ жас Ма­ралтайдың соңына ілестік. Аудиториядан мән, сабақтан сән кетті. Ал жатақхана бөлмелерінде аққу ұшып, қаз қонып жүр. …Иә, рас, Эзоп пен Крыловты, Луначарский мен Салтыков-Щед­рин­ді жеті атамыз секілді сұраған жерінде сайрап беріп тұрған соң, Темір­бек ұстаз Қожа­кеевтің де көңілі жай. Кейде Мәкең салып ұрып аудиторияға кіріп келеді. Тіпті, бір жолы бізбен бірге Темірбек Қожакеевтің лекциясына келіп, артқы қатарда отырды. Ұсқыны келмей отырған ақынды ұстаз сезіп қалып: «Мына дудар бас ақын қайдан жүр?» – деді. «Жамбылдан! Маралтаймын!» – деп қысқа қайырды. «Маралтай болсаң өлең оқы!». «Аға, онда бұл аса қиын шаруа емес екен» деді де өңешін кенеп қойып:

– Аядай ғана айналып болмас жасымда,

Түлкіні көргем мәз болып күлген миықтан,

Қаншықты көргем қорқауларменен ұйыққан,

Қартайған шақта қиядан құлап өлетін,

Қыранды көріп, көзінен сұмдық күй ұққам – деп басталатын өлеңін боздатты дейсіз. «Міне, жолдастар, нағыз сатира дегеніміз осы!» – деп Темірбек ағамыз ақынға риза болып, батасын берген.

Маралтай «жасақтарына» жанашыр­лық танытып, көп кеңшілік жасаған ұстаздарымыз – белгілі ақындар Бауыржан Жақып пен Темір­ғали Көпбаев. Сөйтіп, Маралтай күндізгі бөлім­дегі және сырттай оқитын жігіттерді ертіп алып ақын ағалардың үйіне жорыққа шықты. Есім­деріне сырттай қанық болып жүрген көптеген ақын-жазу­шылар­мен сол тұста таныстық. Ішкі есеп те жоқ емес, таныса барып «табыспен» қай­ту. 1 мамыр күні Мұратбаев көшесін­де тұра­тын көрнекті ақын Ұлықбек Ес­дәулетті туған күнімен құттықтауға шұр­­­қырап барғанымыз есімде. Қа­ла­шық­қа жақын болған соң ба, мә­де­ниет­танушы һәм ақын Әуезхан Қодардың «Вес­новканың» бойындағы үйіне сан рет бардық. Жатақ комен­дантының көңіл-күйі бол­маған кез­дері Маралтай жаяу-жалпылап, белшеден бал­шық ке­шіп Әбу­бәкір Қайран ақынның үйіне тар­тады. Марал­тай­дың меселін кері қай­тарған ақынды, сірә, көр­медік, бөтекесі бос болған сол бір тар кезең – кең екен ғой… Бәлки, біз жолыққан адамдардың пейі­лі көл-дария-ау шамасы. Марқұм Ғабиден Құ­лахметтің Маралтайды өбек­теп, жанқалтасына ақша тығып жат­қа­нын сан рет көрдік.

«Кеңсайдың» қолтығындағы ұлы аруақтарға сан рет барып тәу еттік. Әлгі бір «Әдилә» дейтін әйгілі аза-жырдың сондай бір зират аралап жүрген шағын­да шыққанын айтты Маралтай. Тарихын баяндайды, боздатып отырып оқиды. Аза бойыңды қаза қылады. Сондай бір өң мен түстің ортасында жүрген сортаң күндерде Тараздан Маралтайды қазақ­тың талантты ақыны, марқұм Серік Томановтың іздеп келгенін көрдік. Ол да сол бурадай буырқанып кеткен шағында өлеңнің өркешіне қонып алып Алматыға тартатын болса керек.

– Ақ көңіл басым, ақ көңіл басым,

Тоқтау болмайды-ау ақтарылғасын.

Жабы тірлікті жақтан ұрғасын,

Қайырылмай кетті бақ-қарындасым,

– деп байсал тартар шағында шашына қырау байлаған ақынның жырларын да тыңдадық.

Сол бір кезеңдер Маралтай Ыбы­раев­тың «Зоологиялық терминдер» мен «Қызыл өлең­нің» ортасында сенделіп, басын тасқа да, тауға да соғып жүрген сұрапыл шақ, өзін де, өзгені де аямай, өлеңін ғана аялап жүрген кезі екен. «Қан мен сүтке иленген» тағдырын жырға қашап, таңғы асы – Тәңірден бұйырып жүрген шағы еді. Ата-анасын, аға-бауыр­ларын арғы дүниеге беймезгіл шақта аттандырған ақынның тағды­рын ептеп сезініп қалғандай болдық. Шын мә­нінде Маралтай өзінің тағдырымен де, шығар­машылығымен де, жүріс-тұ­ры­сымен де әдеби ортаны өзіне жалт қаратты. Жастардың оған еліктеу дәуірі басталғандай көрінді, былай қара­саңыз тіпті де кісі қызығатын өмір емес. Екі жастың біріне келмей жақындарынан айы­рыл­ған, түскен оқуда тұрақ таппа­ған, өз қолымен құрған ошақтың оты ерте сөнген, Жамбыл мен Алматының ор­тасындағы күре жолдың аңқасын кеп­тірген кебісі жыртық кезбе тағдыр кімге үлгі болғандай? Бірақ сол тұстағы ең «модный» ақын – Маралтай еді. Сту­дент­тер қауымы оның өлеңдері шыққан басылымды қолдан-қолға тигізбей оқыды. Демек, айыл бауы үзіліп барып қайта жалғанған, жеке отау құрғанымен есігін қай жақтан ашарын білмей тұрған қоғамның шығармашылық кеңістігінің жыртығын ауыр тағдырлар мен жақсы жырға деген жан құмарлығы ғана жамап тұрса керек.

Бұл Маралтайға сөз қайдан қонды?

Ең алғашқы қасиетті сөз көктен түсті. Адамзатқа бағдаршам болған – сол төрт кітап! Ал, одан кейінгі үлкен сөзді тасқа қашаған ұлы билеушілер мен баһадүрлер – Күлтегін мен Тоныкөк. Туған ай – тураған ет, бөрілі байрақты бірінен бірі ала қашқан жаугершілік кезеңдер уақыт ағысын жеделдетті. Ас­пан астын ақырып сұраған Көк түріктер жүзжылдықтардың апшысын алаңсыз қуырды. Алтынға малынған ұлы бабаларды арқасына мінгізген асыл тұқымды тұлпарлардың тұяғымен жазылған тарих жылдам аунады. Жебе адырнадан кері­ліп үлгенше, ұлы өнер Майқының кө­мейі­не барып қонақтаған. Сөз иесін тапты, жорықтар жүйесін тапты. Жер бетін картасыз басып алып жатқан сондай бір қиянкескі шақтарда тарих санасына сөз ұстаған қолбасшылар мен абыздар келді. Кешегі ақырып теңдік сұраған Шалкиіз, Доспанбет, Ақтамберді, Қазту­ған жыраулар мен зар-заман ақындары солардың сарқыншағы еді. Бұдан кейінгі кептің бәрі сарай маңындағы тарихшылар мен ажал аузынан аман қалып, же­рошағын қыздырған темірші-ұста­ларға мәлім. Ат арыған, тон тозған кезеңдер келді. Жерорта теңізі мен Ұлы қорған­ның арасында алдаспанын қапысыз сермеген ұлы бабалар бірде қолдан, бірде жолдан шетінен ажал жастығына бас қойды. Қаройда қалғып кетіп, қапыда басы домалап түскен соңғы батыр-жырау Махамбет! Бекетайдың құмындағы дауыл тыншып, тілер­секке тұсау, басқа ноқта байланып, асаулық әдіра қалған өлара шақта түгел сөз Қарауылға көш түзеген. Қазақтың таңдайына біткен асыл сөз арнасын бұзып-жарып, ақта­рылған қалпы ұлы Абайдың ауласына келіп түнеді. Тоқтатқан Құнанбайдың баласы. Сол Абай жазып қалдырған жал­ғыз кітапты ғасыр бойы таратып, тал­дап тарихқа қаттап кеткен ұлы тұл­ғаларда есеп жоқ. Атылды, асылды. Не баласыз, я моласыз қалғандары қанша­ма? Жан беру оңай ма? Бірінің сыртынан бірі ашыла сайрағандарын да замана желі бүгінге жеткізді. Өздері өлді, сөз­дері қалды. Қалай болған күнде де ұлт мұраты жолында өзінше жол тапқан Алаш арыста­ры­ның бәрінің аруақ­та­ры­на мың тағзым! Кеңестің керзісін киіп жүріп алакөлеңке қоғамда қалам ұстаған шеберлер жайлы бөлек әңгіме. Жалаң аяқ жар кешті, қызыл аяқ қыр кешті. Әркім өз шеберханасында отырып небір сұрапыл образдар жасады. Қызыл үкі­меттің тарымында жүр­ген қазақ халқы­ның арман-мұратын жырлады, жазды. Қазақ әдебиетінің алтын дәуірін солар жасады. Сөздің жігін бұзбай, бұтарла­май, бұра тартпай 86-дан кейінгі ұр­паққа эстафетаны сәтті тапсырып берді. Әрине, бұлар сөреде тұрғандар емес, тек ұлы аламанның кезекті айналы­мын­дағы бабы әрқилы жүйріктер еді. Кеңес күй­реп, қазақ жеке отау құра бастаған қос жүйенің астаң-кестең ағысында тұрып үлкен міндет атқарған, бірақ әдебиеттегі лайықты бағасы әлі күнге өз деңгейінде берілмей келе жатқан, жуан ортасында Нұрлан Мәукенұлы, Әбу­бәкір Қай­ран, Ғалым Жайлыбай, Бауыржан Үсенов, Болат Үсенбаев, Светқали Нұржанов, Сабыр Адай, Бауыржан Жақып, Асқар Алтай, Нұрғали Ораз, Қайрат Әлімбек, Темірғали Көпбаев, Гүлнар Салықбай, Амантай Шәріп сынды белгілі қалам­герлер құраған буынға деген кейінгі Маралтай Ыбыраев, Жарас Сәрсек, Әмір­хан Бал­қыбек, Бауыржан Бабажанұлы бас­таған толқын­ның ілтипаты бөлек болуға тиіс. Себебі, әдеби процестердің алмасу кезіндегі жауапкершілікті осы екі буын өткелден әдемі алып өтті. Сарайлардың аузына қара құлып түскен шақта өлең-сөздің көшін көшеге шө­герген 90-жыл­ғы­лар қандай үлкен әдеби миссия атқарғанын өз­дері де кейіндеу сезсе керек… Жыр жорығында шеп құр­ған бұл қатарда Батырболат Айтболат­ұлы, Сәндібек Жұбаниязов, Қазбек Құт­ты­мұратұлы, Сағындық Рзахметов­тің де есімдерін құрметпен атауға тиіспіз. Жорық шығынсыз болған ба? Өлеңнің ашық теңізіне шала керілген желкенмен сапар шеккен кезекті бір жорықта Әділ Ботпанов есімді талантты ақынның қайт­пай қалғанын бізге Жарас Сәрсек ақын айтты… Мына бір өлең сол Маралтай Ыбыраев, Жарас Сәрсек, Әмірхан Балқыбек бастаған ақындарға деген құрметтің бір сәті болса керек.

Үш оғылан

Асқақ едік, тәкаппар ек өр кеуде,

Қарғып өткен қиядан да, өрден де.

Балаң мінез балғындарды қарсы алған,

Үш оғылан көрінбейтін төрлерден.

Алғаш біздер Алматыға келгенде.

Жарас ақын ұсынған-ды жүрегін,

Ал Маралтай аралатты жыр елін,

Жорықтарға жол бастады сұрапыл,

Әмір қаған Элладада жүретін.

Үш оғылан жапырағы тоналған,

Медеу күтпей мейманасыз қоғамнан,

Ботпановты іздеп бара жататын,

Өлең атты планетадан жоғалған.

Айылдарын жимай бара жататын,

Қалашықты қимай бара жататын.

Өлеңменен өрнек салып КазГУ-ге,

Алматыға сыймай бара жататын.

…Жылдар озды, өтті уақыт қас-қағым.

Алатаудан естілді үш асқақ үн,

Жетісуға үш өзен кеп қосылды,

Ал үш өзен үш теңізге бастады.

Жаңылмады дей алмаймыз үтірден,

Алла жазған адасқан жоқ үкімнен,

Бөзге бола дай-дай болып жатқанда ел,

Бұл үшеуі сыйлықтарға түкірген.

Маусым, мамыр, сарша тамыз, ақпанда.

Соларға еріп түстік талай сақпанға,

Шалыс бассақ сол үшеуін даттаңдар,

Алысқа ұшсақ сол үшеуін мақтаңдар.

Бірін бірі тастамайтын қақпанға!

Сәлем жетсе Қазығұрттан, Жайырдан,

Көңіл шерін «Сарыбидаймен» қайырған,

Алматыны неге сүйді сол ақын,

Әке-шеше, бауырлардан айырған.

Өргізетін өзегінен түнде өлең,

Жан жарасын жалап жазған жырменен.

Алматыдан тауып алды ол өзін,

Өзін іздеп кетіп еді Сүмбеден.

Сол қалашық, көз де қалған байланып,

Сәл жүдеулеу.

Сәкіде отыр ойланып.

Кенет олар ағыл-тегіл жылады,

Өзі өлеңге, өлең оған айналып.

«Толқыннан толқын туады», дейтін ұжым­дық жинақтағы жырларға тұшына алмай жүр­генде, Маралтайдың «Ай-Нұр» атты айдың қиығындай ғана тұң­ғыш жинағы жарық көрді. Бұл кітап оқырман үшін өлең жинағы бол­ғанмен, Маралтай үшін – төлқұжат десе де болады. Құжат атаулыдан жұрдай ақынды мілитса сан рет ұстап алып: «Құжатың қане?» дегенде: «Міне», деп қойнынан «Ай-Нұрды» көрсет­ке­ніне талай куә болдық. Ол кездегі қызыл жа­ғалыларда ептеп мейірім бар еді…

 Сол кітаптың іші толған зар! Маралтайдың мақамымен айтылған замана зары! Жеке ба­сындағы тағдырды ұлттық мұраттарға ұштас­тыра отырып жырлады. Әдемі өрілген рухты өлеңдер­ге қобыз сарынын әкеліп құйды. Рас, Маралтай өлеңге өзгеше мақам әкелді. Бәлкім аласұрған ақын «тағдырымен әзілдесіп, тіресіп» жүрген кей тұстарда сәтті пішін түзіп жібергенін өзі де сезбей қалған болса керек.

«Төменде қалдым ғой,

Биікке бағыт бақ болар ма екен?!

Ей, аласа арман, аптықпа!

Ақтық па?!

Е, оны бірде кірлетіп алғам,

Шомылып жүріп шаттыққа»

– деп басталатын әдемі әуезе осы ойымызға куә-дүр. Өлеңде төңкеріс жасау екінің бірінің маңдайына бұйырған бақыт емес. Маралтай төңкеріп тастады демей­міз, бірақ тағдырымен өлеңді, өлеңімен тағдырын құтқарып қалды. Нәтижесінде әдебиет олжалы болды.

Ақында өкпе болмауы керек. Себебі, әде­биет­шілер, сыншылар Маралтайға өз кезінде жылы сөздерін аз арнаған жоқ. Әдеби сын атқа мініп тұрмаса да, сол тұстағы сарғайған газет тігін­ділеріндегі Маралтай туралы жазылған үлкенді-кі­шілі мақалалар там-тұмап болса да ақынға бе­ріл­ген баға. Біздіңше, Марал­тайдың өлең жұл­дызы сәтімен туды. Қатар-құрбы­лары­мен қанат­таса жүріп шығармашылықта біраз белеске көтеріл­ді. Адам өз тағдырын қолдан жасамаса керек. Пенде баласының ішкі өзегі ернеу­сіз болса тағдырекең де түлкі-бұлаңға салып, құбылып береді. Абырой болғанда, Маралтай ескексіз қайық се­кілді замана желімен қақ­пақылданып бара жатқан тағдырының «тілін» тапты. Бәлкім, «ә» десе «мә» деп тұрған иесі­нен тағдыр да «жалықса» керек. Ақынға ақыл айт­қан адамда есеп жоқ. Бірі құла­ғына сыбырласа, екіншісі газет бетінде өлең арқылы мұң шақты. Қалай бол­ған­да да, оны шығар­машы­лығы ғана құт­қарып қалды. Едел-жедел ес жиды, етек жапты. Қалам­ның қуаты әлеуметтік тау­қыметтердің иірімінен шыға алмай жүр­ген өмірді суырып алды. Мемлекет өзі жазған жырлардың жылуын сезіндірді. Басына баспана, қолына марапат ұсын­ды. Қазақстан Жазушылар одағында әде­би кеңесші қызметін атқарды. «Мәр­тебелі поэзия!» үлкен жобасын бастап берді. Бүгінде ұлттық рухтың жалауына айнал­ған Қазақ радиосында табысты ең­бек етіп жүр. Мінәйі мінезіне қара­мас­­тан, ағалардың алақа­нында келеді.

Маралтай ес жиған кезде қоғам да түзеле бастаған. Ептеп езуге күлкі үйі­ретін мына бір жайтты айта кетейік. Ел тәуелсіздігін алған алғашқы кезең­дерде он жылдан аса «аттан түспеген» Маралтай кезекті әңгіме-дүкен үстін­де: «Өз тағ­дырымның қақпақылында жүріп еш­теңе сезбей қалыппын… Ой Алла-ай, заман қатты қиын болған екен ғой, ә», дегені…

Біз киіз үйде туып, киіз үйде өсіп, алты жасына дейін электр жарығына жанары шағы­лысып көрмеген, заман ағы­сы ұсынған соңғы ғылыми-техникалық өркениеттің игілігіне исіне бермейтін талантты ақын, мемлекеттік «Дарын» жас­тар сыйлығы мен халықаралық «Алаш» әде­би сыйлығының лауреаты, Президенттік сти­пен­дияның бірнеше дүркін иегері Маралтай Рай­ымбек­ұлы­ның шығармашылығын қопара тал­дап-таразылауды сыншыларға қалдырып, ада­­­ми болмысы мен бұйырған тағды­рына шет пұш­пақтап ғана тоқталдық.

Жанарбек ӘШІМЖАН,

Мемлекеттік «Дарын» жастар сыйлығының лауреаты.