Парыз

Қазақстан мемлекетінің қалыптасу жыл­дарында көптеген адамдар ерек еңбек етті. Олар еліміздің аяғынан қаз тұрып жан-жақты дамуы үшін барлық бағытты қам­тып, әр саланың өркендеуіне қомақты үлес қос­ты. Сөйтіп, арғысын айтпағанда, өткен ғасыр­дың жиырмасыншы жылдарынан бер­гі мемлекет үшін қызмет еткен­дердің еңбегі, қайраткерлік істері тарихта қалды. Ал олардың есімдері ел жадынан ешуа­қыт­та ұмытылмайтыны анық. Сондай жандар­дың бірі, еліміздің ең бірінші юстиция министрі болған Мырзақадыр Нұрбаев десек артық айтқандық емес.

Қазақстан мемлекетінің қалыптасу жыл­дарында көптеген адамдар ерек еңбек етті. Олар еліміздің аяғынан қаз тұрып жан-жақты дамуы үшін барлық бағытты қам­тып, әр саланың өркендеуіне қомақты үлес қос­ты. Сөйтіп, арғысын айтпағанда, өткен ғасыр­дың жиырмасыншы жылдарынан бер­гі мемлекет үшін қызмет еткен­дердің еңбегі, қайраткерлік істері тарихта қалды. Ал олардың есімдері ел жадынан ешуа­қыт­та ұмытылмайтыны анық. Сондай жандар­дың бірі, еліміздің ең бірінші юстиция министрі болған Мырзақадыр Нұрбаев десек артық айтқандық емес.

Мен бұл кісіні бала кезімнен білемін. Өйт­кені, сонау 1941-1943 жылдары Қазақ ССР Жоғарғы сотының төрағасы, 1943-1946 жыл­дары юстиция халық комиссары болып, содан комиссариат Юстиция мини­с­трлігі болып қайта құрылған соң онда тағы 1952 жыл­ға дейін қызмет атқарған Мыр­зақадыр Нұр­баев менің алтыншы атадан қосылатын ағам еді.
Ол кісіні бірінші рет 1955 жылы мен 1-сыныпта оқитын кезімде көргем. Біздің үйге әкеме сәлем беруге келіпті. Ұзын бойлы, аққұба, қимылында бір байсалдылық бар, түрі мұңдылау екен. Әкеммен екі-үш сағат­тай сөйлесті. Менің қызығып, айнал­соқтап жүргенімді байқап, әкем ыммен ша­қырып алып, жанына отырғызды. Екеуінің сөйлескен сөздерінен анық есімде қалғаны екі-ақ нәрсе: «Көке, білесіз, мен оқу-білімге қатты құштар болғандығымнан үлкен биік­терге көтерілдім ғой, бар есіл-дертім оқу болатын. Содан ғой ауылдан шығып кетке­нім. Әскерге алынғанда өте озық адамдар­дың, орыстардың, еврейлердің ішін­­де болдым, олардан көп нәрсе үйрендім, солардың озықтығын көріп, қалайда терең білім алуым керек деп талпындым. Әскерден келген соң Мақтаарал райисполкомы бастығының орынбасары секілді үлкен қызмет бергеніне қарамадым, әуелі Алматыға, сосын Мос­кваға кеттім, өзіңіз білесіз, отыздан асқанда Жоғарғы соттың председателі болдым» – деп сәл ентігіп барып тоқтады. Шаршап қалғандай болып көрінді, көзі бір нүктеге қадалып, үндемей біраз отырды да: «Отызымда өзіңіз айтқандай, орда бұздым, қырқымда қыр астым, өмірге ешбір өкпем жоқ, мен жүрген ортада менен ешкім озған жоқ, ол мақтаныш емес, бір ғана өкінішім бар, ауылдан оқу іздеп екі-ақ бала келді, соның екеуі де арманшыл еді, алар асуы биік болар деп едім, бірақ Кәрім Алматыда қал дегенімді тыңдамай ауылға келіп есепші ғана болып жүр, ал Заманбай студент кезінде миы тасып, басына операция жасатты да, әрі қарай оқи алмай ауылға қайтты. Солардан басқа артымнан ерген, білім қуған ешкім болмады. «Ақтөбедегі» жүз үй ағайыннан, басқа колхоздардағы туыстардан ешкім өздігінен білім іздеп кел­меді, мен де соны құнттамадым ба, біл­медім», деді.
Ол кезде Мырзақадыр көкем жаңадан ашылған Жетісай ауданында жаңа құрыл­ған Тельман атындағы колхоз төрағасы болып жүрген. Қайтуға жиналып, орнынан тұрған соң керует үстінде жатқан пальтосын алып бердім. Пальтоны киіп тұрып: «Саған осы пальтоны беріп кетейін бе?» деді жымиып. Пальтосы қоңыр қошқыл түсті екен, алдың­ғы жағында түймелері екі қатар, ондайды бұрын көрмегем. «Мына­ның түймесі неге екі қатар?» деп сұрадым. «Екі қатар болатын себебі, бір жағы сән үшін болса, екінші жағы еркектер мен әйелдердің сырт киімдерін бір-бірінен айыру үшін жасалған. Мынаны қарашы, еркектер түймелегенде оң қолымен қаусырып, сосын түймелейді, ал әйелдер сол қолымен қаусырады. Неге олай дейсің бе? Олай болатыны әйел адамның оң қолы ешбір уақытта бос болмайды, оң қолында бала болады, түйіншек болады. Сондықтан әйел сол қолымен қаусырып барып түймелейді», деп осы күнге дейін есімнен шықпайтын бір өнегені үйретті. Менен: «Октябрятсың ба?» деп сұрады. Ия, – дедім. «Пионерге өтуге дайынсың ба?» деді. «Дайынмын» дедім. Осы сауалдарды қойып, мені баласынбай, тең адамша сөйлесуі, сұра­ған сауалыма ерін­бей түсінік беруі, бүгінгі тұрғы­дан қарасам, зиялылық екен.
Осыдан кейін ол кісі ауылға тағы бір рет келді, «Ташкент қаласына іссапарға келіп едім, содан ауылға соға кетейін де­дім», деп отырды. Сол күні кешке біздің үйге Мұса ақын Жұманазарұлы келуі тиіс еді. Әкем: «Шырағым, Мұсаның өлеңдерін тыңдап кет, реті келіп үстіне түсіп қалдың», деді. Біздің үйіміз сол кезде ауылдағы ең үлкен үйлер­дің бірі болатын, сол үйге адам сыймай кетті. Молда Мұса таң асырып жыр-қисса­ларды бірінен-соң бірін төгілтті. «Зарқұм», «Сал-сал», «Сияр-Шәріп» деген жырлардан бастап шаршаусыз, анда-санда шәй сораптап, бір тізесінің астындағы жұмарланған жастықты өзіне қарай тартып қойып жырдың бұлағын ағытты. Отырыс басында әкем: «Мұсеке, еңбегіңіздің өтеуі бізден, ауылдастарға арнау сөз айтуға уа­қыт кетір­меңіз», деп қойған. Мырзақадыр ағам өзі­нің туған ағасы Мырзабай мен менің әкем­нің ортасында жарқырап отырды, жырларды ұйып тыңдады. Анда-санда жанына жақындау отырған Мұса ақынның інісі Әди­ден: «Мына жерде қалай деді?» деп кей шумақтарды жазып алып отырды.
Біздер есейдік, Мұса Жұманазарұлы да, Мырзақадыр ағам да дүниеден өтті.
Мырзақадыр ағамыз қайтыс болғанда оны жерлеу рәсімі біздің ауылда – Оңтүстік Қазақстан облысы, Киров ауданының ХХ партсъезд совхозында, яғни бұрынғы Ақтөбе колхозында өтті. Ол кезде мен 14 жасқа келіп қалған кезім, бәрі есімде. Ауыл шетіндегі үйдің төңірегі машинаға толды. Келушілер өте көп болды. Мырзабай көке­міз інісін жас кетті деп қайғырып қатты жылады. Кейінірек кісі аяғы басылғанда әкем екеуі оңаша қалған бір сәтте әкеме бір қағаз ұстатып: «Есіңде ме, былтыр екеуміз Мырзақадырдың үйіне көңілін сұрауға барып едік қой, мына хат баласына жазған соңғы хаты екен, екеумізді жазып қойып­ты», деді. Әкем маған оқытты, онда бірта­лай сөздер бар екен, түгелдей есімде жоқ, есімде қалғаны: «Үйге Камал, Мырзабай, Кәрімдер келіп кетті», деген сөздер ғана. Камал дегені – менің әкем, оны жұрттың көбісі солай атайтын, айтылуы оңай ма, жоқ, басқа себебі бар ма, білмедім. Кәрім дегені бағанағы Алматыда қалмай ауылға қайтып кеткен есепші ағамыз. Мырзабай – өз ағасы.
Сегізінші-тоғызыншы сыныпта оқып жүр­генімде әкем жылқы фермасын басқар­ды. Сол кезде жылқыларды қарайтын Базар деген көкеміз болды. Ол кісі Мырзақадыр ағамен мектепте бірге оқыған. Одан Мыр­зақадыр ағам туралы көп әңгіме естідім. «Ол жас кезінен зерек болды, бала құсап балалармен еш ойнамайтын. Ойынға қызы­ғып келе қалғанның өзінде, шетте бір орында тұрып қарап тұратын. Ешкіммен таласып, сөзге келмейтін, ұрысу-төбелесу деген атымен жоқ. Бірақ өз намысын жібермеуші еді. Сабақ айтқанда басын жоғары көтеріп тұрып, даусын мәнерлеп айтатын. Мен ойлайтынмын: Мырзақадыр сабақтан қалмай­тын болған соң өзін осылай ұстайды-ау деп», деген еді бір әңгімелескенде.
Тағы бірде: «Мырзақадыр ауылға жыл аралатып болса да келіп тұрды. Сол кездері үлкен-кіші демей бәрімізге еркелейтін, қыр басына шығып алып ылдиға қарай домалап аунайтын еді. «Жеңеше, кел күресейік», деп қарулылау, адуындау жеңгелерімен күреске түсіп кететін. Алматыдан келсе, үлкендігі баланың басындай қып-қызыл алма ала келетін, сол алманың дәмі күні бүгінге дейін ауызымнан кетпейді», деп еді.
Дегенмен, өкінішке орай, соңғы кездері осындай жандардың кезіндегі еңбегін еле­меушілік көріністері байқалып жүр. Мәсе­лен, осы орайда айта кететін бір жағдай: Әділет министрі Берік Имашев 2012 жылы 28 қыр­күйекте заң қызметкерлері күніне арналған мерекелік шара аясында болған жиында «1960 жылда Бекайдар Жүсіпов юс­тиция министрі болғаннан соң барып ондаған жылдардан бері тоқтап қалған юстиция минис­трлігінің қызметі қайтадан басталды», дейді. Сонда министр әуелі екі жылдай Қазақ ССР Жоғарғы сотының төрағасы болып, 1943-1952 жылдары юстиция халық комиссары болған Мырзақадыр Нұрбаевты, 1952-1960 жылдары Юстиция министрі болған Қылышбай Сұл­тановты қалай есепке алмаған? Сол Мырза­қадыр Нұрбаевтың кезінде яғни, 1946 жылы Юстиция халық комиссариаты қазіргі атауына ие болып Юстиция министрлігі болып қайта құрылған еді … сонда 9 жыл юстиция ха­лық комиссары және ең бірінші юстиция минис­трі болған адамды қазіргі министрдің біл­меуі қалай? Юстиция комиссариаты бір кездері республика прокурорының қызме­тін де өз сапында ұстағаны, оның мәртебесі бүгінгіден анағұрлым ауқымды болып, бүгінгі Қауіп­­­­сіздік Кеңесінің, Жоғарғы Сот Кеңесінің жауап­­­­кершілігін өз міндетіне ал­ған мекеме болғанын білу қиын емес, оған қоса мұндай дұрыс емес мәлімет құ­­қық қорғау органда­рының қызметін зерт­­теу­шілер­ді адастырады. Олар министрдің сөзі­не сеніп, Сталин кезінде 1939 жылдан 1952 жылға дейін коммунистік партияның бүкіл­­одақтық съезінің болмағаны сияқ­­­танып, әділет саласында да жоғарғы орган­дардың қызметі тоқтатылып қойылған екен деп ойлап қалуы да мүмкін.
Жоғарғы Сот қабырғасында бұрын-соң­ды төраға болғандардың суреті бар екенін көр­дік. Бірақ олардың да кей мәліметтері Әділет министрлігінен онша алысқа қон­бапты: http://supcourt.kz/rus/history/preds_suda.html деген сайтындағы М.Нұрбаев жөніндегі берілген анықтамада: «В 1952 г. отправлен в ссылку в Узбекистан, в местечко Мырзашол» дегенді оқып жағамызды ұста­дық. Бірін­шіден, «Мырзашөл» деп соңынан аталған «Иіржар» кенті 1963 жылға дейін Қазақ­­станның Шымкент облысы Ильич ауданы­ның аумағында болған. Өзбекстан мемлеке­тіне 1963 жылы берілген үш ауданнан, кейіннен 4,1 миллион гектар жер Өзбек­стан­да қалып, тек аудандардағы қазақтар тығыз орналасқан жерлер ғана 1971 жылы Қазақ­станға қайтып келгенде «Мырзашөл ауданы» деп аудан ашып алған өзбек елі, ондағы тұрғындардың басым бөлігі қазақтар болға­нына қарамастан, ол ауданды басқа жаңадан ашылған аудандармен бірге бермей алып қалған. Бүгінде де ол ауданның басым бөлі­гін құрайтын қазақтар басқа мемлекеттің азаматтары болып, балаларын латынша жазумен оқытып, еліне жете алмай отыр. Демек, М.Нұрбаев 1952 жылы Өзбекстанға жер аударылған деген сөз артық айтылған.
Екіншіден, Мырзақадыр Нұрбаев туған жеріне, ашылғанына бір жылдай болған, жұмысы нашар жүріп жатқан колхозға бас­тық етіп жіберілген. Бұл жалғыз Нұр­баевтың басында болған жағдай емес, архивке үңілсек екі айдан бір жылға жет­пейтін уақытқа дейін ғана басшы болған халық комиссарлары, министрлер, прокурорлар, Жоғарғы Сот төр­ағалары бірталай екені көрініп тұр. Олардың көбі қызметінен босай сала репрессияға ұшыраған, атылған. Аман қалғандары қатар­­дағы қызметтерді місе тұтып жүре берген. Ол кезде бүгін­­­гідей креслоға жабысып айрыл­мауға тырысу, билік орнын баю көзі ету әлі жолға қойылмаған болса керек. Ағарту үшін айт­сақ та, Мырзақадыр Нұрбаев екі жоғарғы билік тұтқасын 11 жыл ұстаған азамат.
Сондықтан, бұл анықтама жаңартылып түзетілуге жатады.
Жалпы, өткен тарихты ұмыта беруге бол­майды, қайткенде де шындық анықта­лып, хатқа түскені жөн. Осы орайда бұрын­­­ғы юстиция министрлерінің іздеу­шілері мен зерттеушілері болса, редакция арқылы осы жолдардың авторына хат-хабар жіберсе, оны интернетке салу, мүмкін кітап ету жағын ойластыруға болар еді деп ойлаймын.
Мырзагелді КЕМЕЛ.