Отанымыз – ортақ үйіміз
Сенбі, 27 қазан 2012 7:18
Бақытын қазақ жерінде тапқан
Тілепалды Жаманкөзұлы қария жасы тоқсаннан асса да тың көрінді. Өңірін жауынгерлік медальдары көмкерген кәстөмін желбегей жамыла отырып өткен күндер елесінен әңгіме сабақтады. Қасында отасқандарына алпыс үш жылға аяқ басқан зайыбы Любовь Асхатқызы әжей майдангердің кейбір ұмыт қалған тұстарын еске салып толықтырып қояды. Әрине, жасамыс тартқан шақта алыста қалған өмір белестерін ой сүзгісінен өткізу де оңай емес.
Сенбі, 27 қазан 2012 7:18
Бақытын қазақ жерінде тапқан
Тілепалды Жаманкөзұлы қария жасы тоқсаннан асса да тың көрінді. Өңірін жауынгерлік медальдары көмкерген кәстөмін желбегей жамыла отырып өткен күндер елесінен әңгіме сабақтады. Қасында отасқандарына алпыс үш жылға аяқ басқан зайыбы Любовь Асхатқызы әжей майдангердің кейбір ұмыт қалған тұстарын еске салып толықтырып қояды. Әрине, жасамыс тартқан шақта алыста қалған өмір белестерін ой сүзгісінен өткізу де оңай емес.
Соғыс басталған жылы Тілепалды Георгиевкадағы Абай атындағы орта мектепте сегізінші сыныпта оқып жүрген екен. Туған ауылы Шарбақтыда жеті сыныптан соң мектеп жоқ, орта білімді тек аудан орталығында жалғастыратын кез. Күзде он сегіз жасқа толған ол бірнеше сыныптастарымен бірге әскери комиссариатқа шақырылады. Қолдарына шақыру қағазы беріліп, тура жаңа жылдың алдында әскерге алынады. Содан Ферғанада үш айлық әскери дайындықтан өткен соң, батысқа – майдан шебіне жіберіледі. Қызыл Тулы 389-шы мотоатқыштар полкінде автоматшы болып Сталинград майданына, Белоруссияны, Украинаны азат ету ұрыстарына қатысқан. 1943 жылы арқасына жарықшақ тиіп жараланды да. Госпиталь төсегінен тұрып үлгерместен қайтадан қолына қару алды.
Жеңіс күнін Солтүстік Кавказда шекара тыныштығын қорғау күзетінде қарсы алды. Бұл орында тағы төрт жыл әскери қызметте болды. Соғысқа кеткен ұлын күтумен сарғайған ауылдағы әкесі ақыры төзімі таусылып, көзі қарақты бір азаматқа жаздырып Сталинге хат жолдайды. «Осылай да, осылай, өзім болсам қартайдым, анасы да жиі ауыратын болды. Соғыс біткелі төрт жыл өтті ғой, енді жалғыз ұлымды үйге қайтар» деп. Осы хат себеп болды ма, жоқ па, әйтеуір 1949 жылы мамыр айында Тілепалды омырауына «Кавказды қорғағаны үшін», «Германияны жеңгені үшін» медальдары сыңғырлап туған үйдің табалдырығын аттайды.
Сол жылы күзде ауылдағы қасы көзі қиылған он сегіз жасар бойжеткен, балқар қызы Любамен көңіл қосып, отау құрады. Ал қыздың бұған дейінгі тағдыры жатқан жан ауыртар хикая. Сұрапыл соғыс балалық шағын ойран етіп, ата-анасынан, туыстарынан, тіпті, туған жерінен айрылып, он үш жасында тетелес бауыры екеуі депортацияланғандар эшелонымен Қазақстаннан бір-ақ шықты.
– Қарағым, өткен соғыс біздің ұлтымызға өте ауыр тиді, – деп терең күрсініп алды да, әжей едәуір уақыт үнсіз қалды. Оның көз алдынан қанқұйлы соғыстың қатыгез оқиғалары өтіп жатқаны анық. Жүректе қатқан жара көп. Арадағы алпыс жылдан аса уақыт та ұмыттыра алмас көріністер, өмірдің ащы сабақтары. Олар Кабардин-балқарлардың орталығы Нальчикке таяу Гунделен деген селода тұратын. Әкесі Асхат аудандық НКВД-нің бастығы еді, соғыстың алғашқы күні майданға алынып содан қайта көрмеді. Бұларға бас-көз болып жүрген немере ағасы Исмаил болса Солтүстік Кавказды немістер басып алғанда партизандар отрядына барып қосылады. Бірақ, олар жау қолына түсіп қалып, немістер өз көрлерін өздеріне қаздырып алып, бәрін ордың шетіне тұрғызып қырып салады. Ел ішінен шыққан сатқындардың кесірінен талай асыл азаматтар атылып кетеді. Көп ұзамай кеңес әскерлері өңірді жаудан тазартады.
1944 жылы 6 наурызда шұғыл түрде бүкіл халық шығысқа қоныс аударылады. Қаршадай Люба бір жұмыстарымен сол кезде үйден шығып кеткен анасы мен сіңлісін де көре алмай қалады. Он бес жасар ағасы Хаджы екеуін жұртпен бірге поезға тиеп, бұрын естіп білмеген алыс-алыс қиырларға ала жөнеледі. Алпыс вагондық эшелон толы кавказдықтар қазақ жерінің шетіне ілінгеннен жол жөнекей стансаларға түсіріліп, соңы сонау Талдықорғанға дейін өтеді. Люба мен бауыры Алматыда интернатқа қабылданып, жастай белдері қайысып қала іргесіндегі көкөніс совхозында жұмысқа жегіледі. Еңбеккүнге күнімдік ауқат үшін нанға карточка берілетін ауыртпалық соғыстан кейін де біразға дейін жалғасты. Арада үш жыл өткенде бұрынғы Красногор ауданының Шарбақты жағында орныққан жамағайындары табылып, соларды сағалап келіп осында табан тіреп қалған екен. Бұл кезде есейіп, қара жұмыста ысылып қалған ағасы Хаджы Бичекуев колхозда тракторшы, есепші болып еңбекке араласады. Люба да бірде қырманда, бірде егінжайда қолдан келген шаруаны жапырып істер жасқа жетіп еді. Ауылдастарын тапқанмен, анасын көру бақыты бұйырмады оларға. Бәлкім көрер де еді, егер анасы мен сіңлісі де іле-шала өздерінен кейінгі эшелонмен Фрунзеге келіп түсіп, одан Ош жағына қоныс аударылғанын сол кезде білгенде. Тек, арада он үш жыл өткеннен кейін ғана біледі мұны. 1957 жылы сіңлісі Мәриямды іздеп табады. Орны толмас өкініші сол – анасы Зейнеп дүниеден өтіп кеткен екен, бұлардың өмірде бар-жоғын біле алмастан запыран жұтқан күйде 1946 жылы-ақ қападан көз жұмыпты қайран ана. Ал, сіңлісі тұрмыс құрып балалы-шағалы болыпты.
Шүкір, құдай бұларды үбірлі-шүбірлі етті. Тілепалды екеуі тоғыз ұл-қыздарынан қазір 25 немере 12 шөбере сүйіп отыр. Алпыс жылдан аса бұрын отау құрғанда қандай еді? Ырғайты өзенін бойлай әр жерде бір жапырайған тоқал тамдар ауыз үйге кірген сайын маңдайды соғып алатын тым аласа еді. Колхоздың таусылып болмас қым-қуыт тірлігімен таңның қалай атып, кештің қалай батқанын білмей қалатын шақтар. Тілепалды жас келіншегімен анасы Әйнек үшеуі бірге тұрды. Әкесі кіші апасы Күләйшамен бөлек шаңырақта. Жаманкөз ол кезде асып-тасқан байлығынан емес, тағдырдың жазуымен, жақынын жатқа жібермейтін әмеңгерлік жолымен жастай жесір қалған жеңгесі мен келініне қосылған-ды. Үлкен әйелінен Тілепалды жалғыз да, кіші әйелінен төрт ұл, бір қыздан бір қауым бауырлары бар қазір. Ересегі бұл соғысқа кеткенде аман келсе екен деген тілекпен атын қойған Амангелді еді.
Ақ тілеу қабыл болып Тілепалды қан майданнан аман оралды. Қатарынан қалмай үйленді, бойынан қуат, қолынан күш кеткенше ащы терін тамшылатып жүріп еңбек етті. «Шарбақты» колхозында бөлімше агрономы, есепші болды, шөп шапты, сиыр бақты. Бірінің соңынан бірі балқұрақтай жетіліп балалары өсіп келе жатты. Біртіндеп қорасына мал бітіп, алпысыншы жылдары жаппа тамның орнына бес бөлмелі, биік шатырлы үй салып алды.
Өздерінің жастық шағы соғыс зобалаңына тұс келіп ұйқы-тұйқысы шыққан Тілепалды мен Любовь балаларының бақытын аңсады. Өздері қиналса да балаларын қатардан кем қылмаудан, оқытудан ештеңені аянып қалмады. Шүкір, енді соның зейнетін көріп отыр. Тоғыз баласы да бір-бір мамандықтың иесі. Бірі инженер, бірі бухгалтер, бірі мұғалім дегендей. Қара шаңырақтың мұрагері Бейқұт та белді қызметте. Үлкендері тұс-тұстан жеке отау құрып жатқанда, бұлардың «қайсысы қара шаңыраққа ие болады, қандай келінге күніміз қарайды?» деп толғанғандары бар. Ақыры Люба анамыз алысқа көз сүзбей-ақ, көршісі Мәдібектің бесіктегі күнінен көз алдында өскен қызына көңілі құлады. Екі үйдің тел қызындай сыралғы, «шіркін, келінім осындай болса», дейтіндей ибалы жан бір. Сөйтсе, ұлының да көңілі сол қызда екен ғой. Онда не тұрыс, Баянды мектеп бітірген жылы келін ғып түсірді, сырттай оқытып білім алғызды. Қазір Бейқұт екеуі тату-тәтті жанұя, ата-анасын әлпештеп бағып отыр. Біз әңгімелесіп отырғанда тұлымшағы желбіреген жеті жасар бүлдіршін қайта-қайта ата-әжесінің мойнына асылып та, алдарына көлденеңдей жатып та еркелігі басылмады. Бұл осы үйдегі немерелерінің әзірге кенжесі Асхат екен.
– Соғыста өлген әкемнің ең болмаса есімін тірілтейінші деп атын осылай қойдық, – дейді Любовь Асхатқызы.
– Туған жеріңізге, Кавказға кейін жолыңыз түскен жоқ па? – деп сұрадым мен.
– Жастау кезімде төрт-бес мәрте барып қайтқанмын, соңғы рет 1986 жылы болдым. Көз көргендерден ешкім қалмаған, тек үлкендердің айтуымен алыс-жақын туыстардың бала-шағаларымен кездестім. Кейіннен самолетке денсаулығым жарамас деп амалсыздан қойдым…
– Мен туған жерімде жоғалтып алған бақытымды қазақ жерінде қайта тапқан адаммын, қарағым, – деп біраз тұнжырап отырды да қайтадан серпілді әжей. – Балаларым бақытым болса, олардың туған жері менің де туған жеріме айналмай ма? Қазір Қазақстанға дүниежүзі қызыға қарайды. Қаншама ұлт өкілдерінің басы бір шаңырақтың астында қосылған. Бәрі ынтымақты тату-тәтті өмір сүруде. Мұның бәрі былтыр ғана 20 жылдығы тойланған Тәуелсіздіктің арқасы. Ең бастысы – еліміздегі дұрыс ұлттық саясаттың жемісі, мемлекет басқарып отырған Нұрсұлтан Назарбаевтың арқасы. Мұны мен Нұрекеңмен кездескенде өзіне де айтқан болатынмын…
Любовь Асхатқызы Жаманкөзова 2008 жылы 23 қазанда Астанадағы Бейбітшілік және келісім сарайында өткен Қазақстан халқы Ассамблеясының VII сессиясының делегаты болған-ды. Ең алдыңғы қатарда отырыпты. Сессия біткесін Елбасы төменге түсіп, алдыңғы қатардағылармен жағалай қол алысып амандасып келе жатқанда алдын кес-кестеп қос қолынан бірдей ұстап тұрып алғыс сезімін ақтарып салған ғой:
– Біз, балқарлар тағдырдан теперіш көріп қазақ жеріне күштеп қоныс аударылған халық едік. Соғыстың сұрапыл дауылы бізді жан-жаққа ту-талақай шашыратып жіберді. Бірақ, қазақ халқының кең құшақ бауырмалдығына бөленіп, өшкеніміз жанды. Ал, бүгін егеменді Қазақстанның өзіңіз жүргізіп отырған сарабдал саясатының арқасында бақытқа кенеліп отырмыз. Сол үшін рахмет, өзіңізге. Мен мұнда Қордай халқының ыстық сәлемін де ала келдім, – деп жөпелдемелетіп айтып үлгеріпті. Президент сонда әжейге жайдары кейіпте ықылас білдірген екен. Осы сәттің фотосуреті ертеңінде бірқатар республикалық басылымдарда жарық көрген болатын.
…Қарттар кенже немересін кезек-кезек еміреніп, өбектеумен босатар емес. Біреуінің өзі осынша қуанышқа бөлегенде, қара шаңыраққа барша немере, шөберелері жиналатын мереке-тойларда қуаныш шіркін кемерінен асып төгілердей-ақ екен. Той демекші, Жаманкөзовтер әулетінде өткен жылғы Жеңіс күні ерекше жағдайда, ата-аналарының отау құрғандарына алпыс жыл толған Лағыл тойлары атап өтілді. Еліміздің Тәуелсіздігінің шапағаты бұл да.
Құрманбек ӘЛІМЖАН,
Қазақстан Журналистер одағының мүшесі.
Жамбыл облысы.
