Қазақстан • 08 Ақпан, 2019

Урбанизация ұлтқа не береді?

2348 рет
көрсетілді
9 мин
оқу үшін

Ауылдық елді мекендердегі халықтың инфрақұрылымы дамыған, мәдениет пен руханият және басқа да өркениет ошақтары шоғырланған қалаға көшуі заңды құбылыс. Бұл бізде ғана емес, бүкіл әлемде болып жатқан тенденция. Біз осы  үдеріс елімізде қалай жүріп жатқанына үңіліп, саралауды жөн көрдік.

Урбанизация ұлтқа не береді?

Жалпы, Астана қаласының халық саны соңғы 20 жылда жыл­дам өсті. 1997 жылы тұр­ғын саны 300 мың болса, биыл 1 млн 78 мыңға жетті. О бас­та миллионер қала болуға жос­пар­ланбаған еді. Бірақ жыл сайын аймақтардан көшіп келетін жұрт аз емес, 2017 жылы 135 мың кісі бас қалаға қоныс аударған. Осы уақытта 121 мыңы Алматыға көш­кен. Әрине келгеннің бә­ріне бірдей пәтер мен жұмыс жет­пейді. Жалақысының 70%-ын пәтерақыға жұмсайтын мың­даған отбасы бар. Екі-үш бөл­мелі үйді бірлесіп жалдайтындар да жетерлік. Ал табысы аздар қала шетіндегі Кеңес заманынан қалған тар тамдар­ды жағалайды. Бөлмелерді 30-35 мың теңгеге жалдайды. Ірі ша­һарларда осылай жалға беру үшін арнайы жер алып, 4-5 «времянка» салып тастайтындар аз емес. Тұрақты табыс көзі. Қаланың орталық коммуникацияларына қосыла бермейді. Ресми мекенжай болып есептелмеген соң, баласын мектепке, балабақшаға орналастыру оңай емес, жедел жәр­демнің келуі де қиын. Үй мә­селесі көпшілікке уақытша болса да осылай шешілгендей болады. Бірақ өмір сапасы төмен. Жан бағу дейді мұны. 

Қазақстанда урбанизация қазір 57%, яғни халықтың осын­ша пайызы қалада тұрады және жыл өткен сайын арта түсу­де. Алматы, Астана, Шым­­кент, Ақтөбеде жаңа ша­ғын аудан­дар­дың, кейде аудан­дар­дың ашы­луы – соған дәлел. Негізі өзге ел­дер­мен салыстыр­сақ, жоғары көр­сеткіш емес. Мә­селен, АҚШ-та – 82%, Оңтүстік Кореяда – 83%, Голландияда – 90%, Жапонияда – 94%. Алайда, урбанизацияның сапасы да маңызды. Мәселен, Қазақстанда ресми түрде 87 қа­ла бар, бірақ оның 70%-ы ұсақ қа­ла, 20-сының ғана халқы 100 мың­­нан асады. Яғни, барлығын «мегаполис» деп айта алмаймыз. Шағын қалаларда, әсіресе жал­ғыз өндіріс орнына қараған моно­қалаларда инфрақұрылым (мек­теп, балабақша, инженерлік ком­­му­никация, жол) толық шешіл­­­мегені мәлім. 

Осы және өзге де әлеуметтік мәселелер (жұмыс тапшылығы, жалақының аздығы) аймақтағы жұртты ірі шаһарларға жетелейді. Былтыр тек қаңтар-мамыр ай­ларын­да Астанаға 35 мың адам көш­кен. Негізінен Ақмола, Түр­кіс­тан және Қарағанды облысы­нан. Ұлт­тық құрамына кел­сек, жай­лы өмір­ді қиялдап келгендердің 89%-ы қазақ. Басқаша айтсақ, іш­кі миграцияда ең бел­сенді ұлт қа­зақ­тар болып тұр. Жал­пы, ішкі миг­рация жыл өткен сайын артып барады, 2012 жылы 337 мың бол­са, 4 жылда 610 мыңға жеткен. 

Егер бұл процесс ретсіз жүре берсе, нәтижесі не болмақ? Әлем­дік тә­жі­­ри­беде ауылдан қа­ла­ға ауа көш­кен халық шеткі ау­дан­дарда орын теуіп, сонда өзін­дік қауымдастыққа ай­на­лады. Рио-де-Жанейродағы фавел­ла­лар, Киншасадағы лашықтар, Париж­дегі мигранттар мекені, Нью-Йорктегі геттолар осыған ұқсас қала бөлігі. Әдет­те қылмыс, антисанитария, жұмыс­сыз­дық, қараңғы көшелер сондай мекен­дерді сипаттайтын сөздер. Әрине елі­міз­дің үш миллионер қаласы әлі мұн­дай деңгейге жеткен жоқ. Бірақ урба­низ­ация процесі реттелмесе, қос астананың өз фавеллалары пайда болуы әбден мүмкін. 

4 ақпан күні Астанада болған орны толмас қайғыдан соң «7 адам мынадай тар бөлмеде қалай тұрды?» деп таңғалғандар көп болды, алайда бұл біреуге таңданыс болса, кейбір мыңдаған отбасы үшін күнделікті реализм. Мұндайда төтенше жағдай­лар қызметі талап ететін техникалық қауіпсіздік ережелерін сақтау мәселесі 11-12-ші орынға сырғып түседі. Себебі елорданың сақылдаған сары аязында алдымен пеш жылыту, оған қым­бат көмір табу – басты мақсат әрі мұң. Әрине осыдан соң иіс тиіп уланған не өрт шығып күйген кісілердің саны артады. Тек 2015 жылы ел бойынша осылай 760 адам зардап шегіп, оның 65-і  көз жұмған. 

Иә, урбанизацияның негізгі екі түрі бар. Бірі – индустриялық не табиғи. Елдің бір аймағында ірі құрылыс, өндіріс басталғанда, жұрт сол жақ­қа қоныс аударады. Екіншісі – амалсыз немесе тұрмыстық. Өкінішке қарай, Қазақстанда екінші түрі жүріп жатыр. Жоғарыда айтылған ауыл-аймақтағы жұмыссыздық. Соның салдары. Неге? Өңірлер әлі экономиканың локомотиві деуден аулақпыз, тіпті қолдаушы компонентіне айналмады. Республикалық бюджеттің көмегімен өмір сүреді. Әсіресе оңтүстік өңір. Мысалы, сол облыстың қазіргі өндіріс өнімі 1991 жылғы көрсеткіштен 22 есе кем екен, Ақмола облысы 15 есе, Жамбыл облысы 10 есе аз. Ал 2017 жылы Оңтүстік Қазақстан облысының атауы әлі өзгермей тұрғанда бюджеттің 80%-ы республиканың берген дотация­сы еді. Басқаша айтсақ, өндіріс орындарымен «екі қолға бір күрек» болатын жұмыс аз. Соның нәтижесін­де өзін-өзі жұмыспен қамтушылар деп аталатын үлкен тап шықты (саудагер, құрылысшы, шаштараз). Бүгінде Қазақстандағы барлық 2 млн 700 мыңдай өзін-өзі жұмыспен қамтушының 45-50%-ы Түркістан, Жамбыл, Алматы облысына тиесілі. Яғни, бұл санаттағы азаматтарда тұ­рақ­­ты жұмыс болмағандықтан, оларды ішкі миграцияға дайын ең мобильді топ деп атасақ, қателеспейміз. Олардың бүгін Шымкентте болып, ертең Таразда істеп, 2 айдан соң Алматыда жұмыс табуы әбден мүмкін. 

Қазақстанда өңірлерді дамытудың түрлі амал-әдістері қарастырылды. Оны жоққа шығаруға болмайды. Ғұмыры қысқа болған Өңірлерді дамыту ми­нистр­­лігі де құрылды. Моноқалалар, «Дипломмен – ауылға!» бағдарлама­лары қабылданды. Ауыл жылы жария­ланды. Олардың тиім­ділігін, нәтиже­сін оқырман өзі баға­лар. Алайда, облыстарда жаңа өн­діріс орындарын ашып, ауыл шаруа­­шы­лығына жаңа технология­лар енгіз­бейінше, Үкімет ретсіз урба­низа­цияның салдарымен күресе беретін секілді. Себебі жыл сайын 100 мыңнан аса азамат Астанаға, Алм­атыға ағылып жатқанын естен шы­ғар­маған жөн. Аймақ пен қала қаты­насын тиімді қолданған елдің бірі – Нидерланд. Халқының 90%-ы қала тұрғындары, 10%-ы ауылда. Алайда, Нидерланд әлемдік нарыққа ауыл шаруашылығы өнімдерін экспорттау бойынша АҚШ-тан кейін 2 орында, Еуропада көшбасшы, ал территориясы – 41 мың шаршы шақырым. Еліміздегі жер көлемі ең аз Солтүстік Қазақстан об­лы­сына екі Нидерланд сыйып кетеді. 

Бұл сөздің барлығы урбанизация зиян деген сөз емес. Қайта әдетте қала халқы өскен сайын көптеген елдің ІЖӨ-сі де артады, экономикасы түрленеді. Себебі қалада білімді мамандар, технология, қаражат, коммуникация, жұмыс орны мол. Олар табысты арттырады. Тіпті, қала халқы 1,5-2 млн-ға жетсе, ол өзін-өзі асырай алатын деңгейге шығады деген ұғым бар. Алайда, тек Үкімет урбанизация­ны басқара алса, қалаға көшіп келіп жатқан азаматтарға жағдай жасай алатын мүмкіндікке ие болса. Ал біздің миллионер қалалар ше? Былтыр рес­публика бойынша 473 мың азамат бас­пана алуға кезекке тұрған. Оның 47 мыңы Астанада, 21 мыңы Алматыда. Ал қала әкімдіктері жақын 5 жылда осынша тұрғынды үймен қамтамасыз етуге қауқары жете ме? 

Урбанизация – тоқтамайтын процесс. Мамандар 2025-2030 жылдарға қарай Қазақстан халқының 63 пайызы қалада тұрады дейді. Бірақ қазіргі ішкі миграцияны ескерсек, бұл сан 10-11 жылда тағы өсуі әбден мүмкін. Қолында Қазақстанның төлқұжаты бар азамат елдің қай жерінде тұрамын десе де құқылы. Дегенмен, Үкімет бұл процесті бақыламаса, қала­дағы әлеуметтік жарылыс не қақтығыс­тың болу мүмкіндігін ешкім жоққа шығармайды. 

Нұрмұхамед БАЙҒАРА,

«Егемен Қазақстан»