Сұрапыл соғыста Мәншүк Мәметовамен бір сапта шайқасып, қайсар жанның өнегелі өмірінің соңғы сәттеріне куә болған майдангер қарттың аңызға бергісіз ерлігін баспасөз бетінен оқып, ауық-ауық естігеніміз бар-тын. Енді міне, дәм бұйырып ақсақалдың өзімен дидарласудың сәті түсіп отыр. Ғасырдан ұзақ жасаған сүйегі асыл жанды Алла тағала тіл жағынан жаңылдырмапты. Құлағының ауырлау еститіні болмаса, қойған сұрағыңа орай әңгіме тиегін ағыта жөнеледі. Тіпті кейде бізді мазалаған сауалдарды айтқызбай-ақ сезінетіндей. Сұм соғыстың азалы түнегін де, түтінін түтетіп үлгере алмаған талай боздақтың жолда үзілген тілегін де әжім басқан атайдың әрінен көргендейміз.
Күрішбек Көжекбаев 1912 жылы бұрынғы Жетісу губерниясы, Жаркент уезі, Ынтымақ болысындағы Тоғызбұлақ ауылында қарапайым шаруа отбасында дүниеге келіпті. Тоғызбұлақтағы жеті жылдық мектеп пен Алматыдағы алты айлық мұғалімдер даярлайтын курсты тәмамдаған ол алғашқы еңбек жолын өз ауылындағы сауат ашу мектебінде бастаса керек. Білім теңізіне бет алып, шәкірттерін ізгілікке баулуды өмірлік мұратына балаған жас ұстаз Алматы облысының Кеген, Ұйғыр аудандарындағы мектептерде мұғалім, мектеп меңгерушісі қызметтерін атқарады. Осындай мамыражай күндердің бірінде тұтанған соғыс өрті, жасы орда бұзар отызға келген Көжекбаевтың да көңілін тыншытпапты. Адамзат баласына алапат қасірет әкелген қан майдандағы қатыгез сағаттар қамкөңіл қарияның көз алдында қаз-қалпында сақтаулы. Осындай сәттердің бірін ол былайша баяндап берді.
«...Оншақты күндік ұзақ сапарды артқа тастап, Бабушкин қаласына жеттік. Ақыры біздің 100-атқыштар дивизиясы 1942 жылдың қазан айында нағыз соғыс алаңына кірді. «Молодой путь» елді мекенінен басталған ұрыс бүкіл Калинин облысындағы бірнеше деревнялар мен қалаларды жаудан тұтас азат еткенше созылды. 1943 жылдың қаңтарында Великие Луки қаласы үшін ұрысқа қатыстық. Мұнда біраз аялдап қалдық. Себебі немістер бұл қалада бекіністі мықтап орнатқан екен. Дегенмен біздің әскер өзінің көзсіз ерлігінің арқасында қаңтар айының ортасына таман жеңіске қол жеткізді. Шайқасқа көптеген дивизия қатысты. Мыңдаған бауырларымыздан айырылдық. Бұдан соң оңтүстікке бет алдық. Бірқатар елді мекендер жау қолынан қайтарылды. Ақыры Невель қаласына да жеттік. Небір арыстай азаматтар, батыр ұлдар соғыстың құрбаны болды. Жау ешкімді аяған жоқ...», деп ауыр күрсінген майдангер қарт талай сырдың тереңіне бойлатты. Әсіресе Мәншүк Мәметовамен бір сапта шайқасқаны, қаһарман қыздың өмірінің соңғы сәттері дәл бүгінгідей көз алдында. Бізді ерекше толқытқан осы оқиғаны атайдың өз аузынан естімек болып, бірнеше мәрте қайыра сұрадық.
Ол күн-түн демей болған ұрыс алаңынан шыққан бір сәтте Мәншүкпен тілдескенін тебірене еске алады. Қарияның айтуынша, Мәншүк осы кезде «Максим» пулеметінің алғашқы атқышы болған орыс қызының орнына шығатынын жеткізген. – «Жау қолынан қаза тапқан орыс қызы менің құрбым еді. Сол атқан пулеметті мен ата алмайды деймісіздер» дегені әлі көз алдымда», дейді қанды ұрыстарда қаршадай қыздың қайсарлығына тәнті болғанын жасыра алмаған – ол. Мұны атайдың: «Бір білетініміз, Мәншүк пулеметті бас-көзге қарамай ата бермейтін, ұрымтал тұсты күтетін. Осындай ыңғайлы сәт туғанда «Максим» пулеметі дамылсыз сарнайтын» дегенінен аңғардық. Иә, бізге жеткен деректерден қаһарман қыздың жүрегі аласапыран ұрыстардың бірінде «Максим» пулеметімен бірге мәңгілікке дамыл тапқанын білеміз. Батыр қыздың денесі полковник Әбілқайыр Баймолдин, әйгілі мерген Ыбырайым Сүлейменовтермен бірге Невель қаласына жерленгені, сол қаладан Мәншүк атына көше берілгені көпшілікке аян.
Соғысқа бастан-аяқ қатысқан Күрішбек ақсақал елге аман оралып, саналы ғұмырын ұстаздық жолға бағыштаған. Бір байқағанымыз, сұрапыл соғыс жылдарындағы мұндай естеліктерді айтқанда қарияның көңілі құлазып, жаны жабырқау тартады екен. Ескі жараның аузын тырнағандай болмайық деген емеурінмен әңгіме ауанын басқа арнаға бұруды жөн көрдік. «Дастарқанға келіңіздер», – деген атайдың келінінің үні соғыс жайлы әңгіменің нүктесін үйлесімді қойып бергендей болды. Сөз басында атайдан ұзақ жасауыңыздың сыры неде деп сұрағанымызда: «өмірі өтірік айтпаймын және үнемі көңілді жүруге тырысамын», деп ұтымды үн қатқаны есімізге түсіп, бұл сөз шынында да ақсақалдың өмірлік қағидасы екенін ұққандай болдық. Жаңа ғана көңілі босаңсып отырған атамыздың жүзіне әдемі күлкі ұялады. Бізге қарап жылы жымиып, қою шайын сораптап отыр. Біздің де көңіліміз орнына түсіп дастарқан басындағы әңгіме одан әрі өрбіді. Атамыздың келіні Гүлбану бізді есіктен қарсы алған сәтте ол кісінің «Егеменге» деген ықыласы ерекше екенін жеткізген болатын. Кенет осы сөз ойымызға оралып, шәй үстіндегі әңгімені.
– Ата, «Егеменді» оқып тұрасыз ба? – деген сауалдан бастадық.
– Оқығанда қандай. Бұл газеттің тарихы тереңде жатқан жоқ па. Сонау, «Социалды Қазақстан», «Социалистік Қазақстан» кезінен білемін. Бұл басылымда қазақтың талай наркескен азаматтары қызмет етті. Елдің тыныс-тіршілігін, Отанымыздың жарқын жетістіктерін «Егеменнен» біліп отырамыз. Соңғы екі-үш жылдың айналасында көзім бұрынғыдан нашарлап қалды. Балалар оқып береді. Оқырмандарың көп болсын. Елге қызмет ете беріңдер.
– Ендеше, сүйікті басылымыңыз биыл ғасырлық тойын тойламақ. Оқырмандарға не айтар едіңіз?
– Өмір бойы ұстаз болған адаммын. Газет тарихтың айнасы ғой. Болашақ ұрпағымыз өткен күннің елесін баспасөз арқылы танып біледі. Адамды ой тереңіне бойлататын мән-мазмұнды дүниелер көп болғаны жақсы ғой. Қазақстанымыздың бүгінгі келбеті, жастарымыздың бақытты өмірі көңіл қуантады. Құдайым осы бақытты баянды қылсын. Біз көрген зобалаңды болашақ ұрпағымыз ешқашан көрмесе екен деп жатсам-тұрсам Тәңірден тілеймін. Өткен жылы Астанаға бардым. Жарқыраған жас қаланы көріп көңілімді қуаныш кернеді. Бейбіт өмірдің бесігінде тербелген сендер бақыттысыңдар ғой.
– Тіршілікте жақсыны да, жаманды көрдіңіз. Өкінішіңіз бар ма? Өмір несімен мәнді екен?
– Бүгінде қатарластарымның дені өмірден озды. Өзің айтқандай бар мен жоқты тел емдік. Өмірде Ораз Жандосов, Қапез Байғабылұлы сияқты біртуар тұлғалармен араластым. Жазушы Әзілхан Нұршайықовпен бірге майдан шебінде болдым. Бауыржан Момышұлымен тілдесу бақыты бұйырды. Шәкірт тәрбиелеуге атсалыстым. Еш өкінішім жоқ. Тағдырыма ризамын. Әркімді Құдай есіркесін. Ең алдымен адам баласының жаны сұлу болуы керек. Жанның сұлулығы деген ішкі тазалық, жақсы мінез. Жанның бәрін жатырқамай, ішкі дүниесіне үңілсең кез келген пенденің жақсы қасиеті болады. Ойы таза адамның өзі таза. Өзі таза адамның сөзі таза. Әрбір адам жайында жақсы пікірде болып, жақсылықты көре білу керек. Жақсы жанға жұрт та үйір келеді.
107 жастағы майдангердің ғибратты әңгімесін тыңдап, абыз ата деген шын мәнінде осындай-ақ болуы керек шығар деген ойға қалдық. Тілінен төгілген маржан сөздері, терең тағылымы еріксіз таңғалдырды. Бүгінде ауылының ғана емес, аудан мен облыстың қадірлі қариясына айналған Күрішбек Көжекбаевты жұрт тегіс таниды. Отбасымен бірге өткен жылы Жетісу төрінде өткен облыстық «Мерейлі отбасы» байқауында бас жүлдегер атанып, елордада шымылдығын түрген республикалық додада ынталандыру сыйлығын иеленіпті. Күрішбек атаның үйіне бізді бастап барған аудандық «Қарадала тынысы» газетінің бас редакторы Анар Дүйсенбайқызы алыс-жақыннан келген қонақтар Сүмбеге арнайы ат басын бұрып, атайға сәлем беріп, батасын алмай кетпейтінін айтады. Қоштасар сәтте Күрішбек қария «менің жасымды берсін», – деп зерлі тақиясын шешіп басыма кигізді. Жақсы ырымға балап, атайдың үйінен ұзай бердік.
Арман ОКТЯБРЬ,
«Egemen Qazaqstan»
Алматы облысы
