Qazirgi 2-3-synyptarda oqıtyn usaq balalardy qazaqtyń ejelgi ómiriniń qyr-syry qyzyqtyrmaıdy. Kıiz úıdiń buıymdary, at ábzelderi olarǵa qyzyq emes. Ataýlaryn da qazir úıretseń, qazir umytyp qalady. Sondaı-aq mal jaıylymdaryn, keń dalanyń sıpattary men turpatyn sýrettegen áńgimeler de olarǵa múlde jat. О́ıtkeni, ondaıdy kórmeıdi, qolǵa ustamaıdy, aralap júrmeıdi. Sondyqtan eriksiz tyqpalanǵan dúnıeni azap kórip, ádebıet sabaǵyn, qazaq tilin aýyr pánder qataryna jatqyzyp, oǵan qyzyqpaıdy. Sózimiz jalań bolmas úshin 3-synyptyń ádebıettik oqý kitabynan birneshe mysaldar keltirelik.
Atalǵan kitaptyń 85-betinde Ybyraı Altynsarınniń «Taza bulaq» degen ǵıbratty áńgimesi berilgen. Áńgime birshama uzaqtaý jáne úshinshi synyp oqýshysynan góri sózdik qory molyraq balalarǵa arnalǵan. Biraq sony eskermeı, úshinshi synypqa usynypty. Qalada ósip kele jatqan úshinshi synyp oqýshysyna aldymen «bulaq» degenniń ózin, onyń «qaınap jatqan kózin», «bolsań osy taza bulaqtaı bol» degen sózin t.t. uzaq talqylap túsindirýge týra keledi. Aýylda júrgender bolmasa bulaqtyń ne ekenin qalalyq balalar bile bermeıdi. Onyń jerdiń astynan ózdiginen shyǵatyn taza sý ekenin túsindirseń «kózi» degen ne dep jabysa ketedi. Odan «taza bulaqtaı bol» degen ne sóz, adam qalaı sý sıaqty bolý kerek degen suraqtardy jaýdyrady. Munyń ózin bilmekke qushtar balalar qoıady, al tanys emes dúnıelerdiń kóptiginen jalqaýlar jalyǵyp, tipti uqqysy da kelmeı, samarqaýlanyp qalady.
Jas balaǵa tili osyndaı aýyr bolǵanymen bul erteginiń ǵıbraty kúshti, árıne. Onda bulaqtyń basyna qoıylǵan tasqa jazylǵan: «Eı, jolaýshy, bolsań osy taza bulaqtaı bol!» degen sózdiń syryn ashý suralady. Buǵan bala kóp oılanyp, kóp tolǵanýy kerek. Biraq sony aqyl toqtata bastaǵan 6-7- synyptardyń balalaryna usynsa áldeqaıda utymdy bolmas pa edi? Al úshinshi synyptyń jas balasy onyń tereń tanymyn uǵa ala ma?
Osy kitaptan taǵy bir mysal keltirelik. Bul Poshsho Qoja degen sheteldik avtordan Ábdimálik Jumabaev aýdarǵan «Kókqutannyń aqyly» degen áńgime. Aıta ketetin jaıt, eki avtor da oqyrmanǵa tanys emes adamdar. Erteginiń uzyn-urǵasy mynadaı: Bir sıqyrshy Súleımen patshaǵa máńgi ólmeıtin dárini syıǵa tartady. Barlyq ań men qustardyń tilin biletin Súleımen olardyń bárin jıyp, dárini ishý kerek pe degen aqyl suraıdy. Bul jıynǵa tek uzyn sıraq Kókqutan ǵana kelmepti. Súleımen oǵan ıtti arnaıy jiberip, aldyrady. Kókqutan patshaǵa «eger myna dári barsha dos-jarandaryńa, týǵan-týystaryńa jáne barlyq ushqan qus pen júgirgen ańǵa jetetin bolsa, onda ish. Al bir ózińe ǵana jetse, máńgi baqı ókinip-opynýmen ótesiń. Jalǵanda soqa basyń sopaıyp, jalǵyz qalasyń, jaqyn-jýyǵyńnyń bári baıaǵyda ketken soń, bir óziń ne qýanysh, ne qyzyq kórip jarytam deısiń», degen aqyl beredi.
Árıne, munyń da ǵıbraty bar, ásirese din jolyn qatty ustaıtyndardyń Allanyń isine qarsy shyqpaý kerektigin ýaǵyzdaýyna paıdalansa jaraıdy. Biraq, osynyń úshinshi synyptyń oqýshysyna bere qoıary shamaly. Aldymen olar basqa emes, Kókqutan degen kóp estilmegen qustyń basqalardan nege «aqyldy» bolǵanyna kúmándi bolady. Sonymen qatar Súleımen patshanyń ózi týraly bul ýaqytqa deıin estimegen. Adamdardyń áıteýir bir óletinine de aqyl júgirtip kórmegen. Sondyqtan osy jastaǵy bala úshin mundaı ertegi ásersiz.
Úshinshi synyp oqýshysy oıyn balasy. Olarǵa aıtylatyn áńgimeler kúndelikti oıynyna qatysty dúnıeler bolsa, qyzyǵyp tyńdar edi. Máselen, lego, beıbleıd, hodvıls degen qulaqtaryna kúnde sińip júrgenderdi qazaq tiline buryp, olardan jasalatyn oıynshyq, aınaldyratyn tegershikter t.b. qazaqsha aıtylyp, ana tilinde sóılese, solardyń aralasýymen qazaqsha áńgime-ertegiler qurastyrylsa, balanyń qyzyǵýshylyǵy oıanbas pa edi? Olardy aıtyp berýge tilderi de daǵdylanar edi. Sóıtip, synyptan shyqqan boıynda orys tiline beıim turatyndar ózderi qyzyqqan dúnıelerdiń áńgimesin ana tilinde aıtýǵa mashyqtanar edi ǵoı.
Al bizdiń oqýlyqtarǵa balanyń jasy, tildi bilý deńgeıi eskerilmegen kileń daıyn áńgime, ertegiler alynǵan. Aǵalarymyz sheber tilmen jazǵan olardyń oqıǵasy qyzyq, tili shuraıly, biraq balanyń ıgerýine qıyn, eń bastysy, joǵaryda aıtqanymyzdaı, kúndelikti ómirine qatysy joq bolǵandyqtan qyzyqtyrmaıdy.
Árıne, bul máseleni «Balapan» arnasy ishinara sheship júr. Olardyń aıtqan áńgimeleri, kórsetken oıyndary, hıkaıalary men ertegileri birshama qyzyq. Olardy kóz almaı kóretin balapandar da bar. Biraq, «Balapan» barlyq oqýshyny qamtymaı tur, synyptan shyqqan balalardan surasaq, olardyń kóbi bul arnany qaramaıtyn bolyp shyǵady. Sondyqtan, aldymen oqýlyqtardyń tilin balanyń búgingi ómirine buryp, berilgen áńgime, ertegilerdiń sıýjetterin balaǵa tanys bolýyn – eskerý tildiń aıasyn keńeıtýdiń bir joly dep sanaımyz. Sonda qazaq balasy óz tilinen qorǵalaqtamas edi.
Jaqsybaı SAMRAT,
«Egemen Qazaqstan»
