Ұлттық заңдарда адам құқы ең басты орында тұрса да, оның қорғалуы әрқашан сол деңгейде бола бермейді. Тіпті өз мемлекетінде немесе екінші бір мемлекетте адам құқы бұзылып, аяққа тапталып жатуы да әбден мүмкін. Сондайда адам құқының, оның дүние-мүлкінің, қаржысының халықаралық деңгейде қорғалуын, сақталуын қажет етеді. Ондай дәрмені мен пәрмені зор ұйымдар халықаралық соттар ретінде айқындала түседі. Мәселен, қайсыбір ірі мемлекеттер де, кәсіпкерлердің дені де Лондон сотына жүгінеді. Немесе Швецияның Стокгольм сотына талап-арыз түсіреді. Одан қала берді АҚШ федералды сотына және т.б. жерге шағымданады. Неге?
Әрине бұл сұрақты әртүрлі талдауға болар. Бірақ шындығына келгенде талап-арыз беруші адамдар неге өз елінің сотына емес, керісінше, ағылшын не басқа сотына шағымдануға деген ниет, ұмтылыс пайда болады? Ал бұл ұмтылыс оның өз еркі дейік. Алайда ағылшын соты оны неге қарауына алуы тиіс? Олай дейтініміз, егер мәселе қаржыға тірелетін болса, жауапкердің бар салымы өз елінде болмауы мүмкін ғой. Және көптеген елдердің миллиардерлері неліктен өз елдерінің соттарына сенбей, Лондон сотына немесе Стокгольм сотына өз еріктерімен құлақ асады? Ал оның сыры сол соттардың өзіндік артықшылығы мен басымдылығында жатқаны жасырын емес. Оның үстіне, бұл үрдіс орасан зор қаржы айналымына байланысты деген пікір де айтылады.
Бұл орайда талап берушінің де үміті мен сенімі зор екенін ескеру керек. Мәселен, ағылшын сотына талап арыз берген адамның шағымы қанағаттандырылды дейік. Алайда жауапкердің салымы Англияда болмай шығады. Бұл мәселе талап-арыз берушіге ешқандай кедергі келтірмейді. Өйткені Лондон соты экономикалық істерді жиі қарайтындықтан, ол шығарған шешімдер тек Еуропа одағында ғана орындалып қоймайды, өзге көптеген елдерде, яғни сот шешімі ол елдермен екіжақты келісімге сай ұлттық соттар арқылы жүзеге асырыла береді. Сондықтан Лондон сотының құрығы ұзын екенін ел-жұрт жақсы біледі. Оған қоса, Лондон әлемдегі ең ірі қаржы орталығы. Себебі жоғарыда айтылған елдермен қатар, барлық офшорлық аймақтарды да қамтиды.
Лондонның қаржы сотына талап-арыз беруден Қазақстан да қалысар емес. Бұл сотқа шағымданғандардың санын жыл сайын Portland Communications агенттігі жариялап тұрады. Соның ақпаратына қарасақ, соңғы жылдары Ресей шағымданушылар саны бойынша АҚШ және Қазақстанмен жарыса отырып, тұрақты түрде екінші-үшінші орынды иеленіп келеді екен. Ал әлемдегі алғашқы бестікте Қазақстан тіпті Ресейді де басып озыпты. Солардың бәрін тізбей бір-екі мысалға тоқталсақ. Лондон соты «Қазақстан қағазы» АҚ-ның бұрынғы акционерлеріне қарсы шағымын қанағаттандырған болатын. Ол талап-арыздың жалпы сомасы 260 миллион АҚШ долларын құраған еді. Сондықтан сот компанияның бұрынғы акционерлерінің бірі М.Әріптің 95 миллион АҚШ доллары көлеміндегі активтеріне және оның 17 миллион АҚШ долларына бағаланған тұрғын үй ғимаратына бұғау салды. Осылайша, аталған Лондон сотының шешімі «Қазақстан қағазы» АҚ-ның зейнетақы активтері бойынша борышын қайтаруына шынайы мүмкіндік тудырған көрінеді. Тағы бір атышулы жағдайды айтпасқа болмас. Онда Ұлттық қор қаржысының бұғатталуына себепші болған молдовалық миллиардерлер Анатола мен Габриэля Стати кезінде Стокгольм сотына шағымданған.
Стати кәсіпкерлік құқым бұзылды деген желеумен Швецияның төрелік соты арқылы Қазақстаннан 4 миллиард доллар талап еткен. Стокгольмнің сауда палатасы аясында құрылған сот Қазақстан тарапы халықаралық талаптарды бұзуы арқылы келтірген залалды өтеуі үшін Стати мен оның компаниясына 500 миллион доллар төлеуі тиіс деп міндеттеді. Ал Ұлттық қорды қамтамасыз етуші Bank of New York Mellon Қазақстан Ұлттық қорының 22 миллиард долларына бұғаттау салды. Дегенмен, өткен жылдың мамыр айында Брюсселдегі соттың бірінші сатысы Ұлттық қорға салынған бұғаттау күшін жартылай жойды. Аталған сот осы қаулысымен қалған 530 миллион доллар көлеміндегі қаражаттың шектелуін ағылшын сотында жоюға болатындығын көрсетті. Әйтсе де Ұлттық қордың 22 миллиард доллардан астам активіне тиым салынуы салдарынан мемлекетке біраз шығын келген көрінеді.
Бұл соттардың қатарына Люксембург қаласында орналасқан Еуропа сотын да қоса аламыз. Бірақ ол тек Еуропа одағына қатысты істермен шұғылданады. Сол сияқты Францияның Страсбург қаласында орналасқан адам құқы бойынша Еуропалық сот және Сан-Хоседегі Адам құқы жөніндегі америкааралық соты да бар. Олар өз құзыретіне сай адам құқы жөніндегі конвенцияның бұзылуы туралы ұсынысты қарайды.
Солардың бірін айтар болсақ, мәселен, Страсбургтегі Адам құқын қорғау жөніндегі Еуропа соты өзінің ашықтығымен әлемге әйгілі болып отыр. Өткен жылы елімізден Ресейдің Мәскеу қаласына еңбек етуге барған жерлесіміз ресейлік супермаркет ғимаратында жарты жыл құлдықта жүрген. Онда оны мәскеулік Гольянова есімді азаматша азық-түлік дүкенінде қамауда ұстап, дұрыс тамақ бермей, күштеп жұмыс істеткен. Небір қорлықтың түрін көрсетіп, адам құқын таптаған. Осы жайт туралы, яғни Қазақстан Омбудсмені Несібелі Ибрагимованың зардап шегуіне орай ресейлік әріптестеріне көмек сұрау хатын жолдайды. Бірақ қазақстандық құқық қорғау органдары мұны қаншалықты жете тексергісі келгенімен, ақиқатқа қол жеткізе алмайды. Өйткені толыққанды тексеріс жүргізуге қолданыстағы ресейлік заңдарға жүгінген жұмыс берушілер түсініктеме беруден бас тартты. Міне, сондықтан осы мәселе шешімін дұрыс таппаған соң зардап шегушінің арызы бойынша құқық қорғаушылар, Адам құқы жөніндегі Еуропа сотына арыз түсірді. Неге? Өйткені жоғарыда айтқанымыздай, Страсбург соты адам құқының бұзылғандығын әлем бойынша ашып бере алады.
Ал еуропалық соттың шығарған қаулысы қайта қарауға жатпайтын шешім. Оның қаулысы қатысушы мемлекеттер үшін міндетті, яғни әкімшілік және сот практикасын өзгертіп, заңдылықтарға толықтыру енгізуге мәжбүрлейді. Өйткені Адам бостандығы мен құқын қорғау туралы конвенция 1950 жылы қабылданып, Еуропа Кеңесінің барлық елдері үшін ең басты құқықтық құжатқа айналды. Оны сақтау әрбір ұлттық соттың, әр мемлекеттің міндеті. Осылайша, Стокгольм соты болсын, АҚШ-тың федералдық соты болсын немесе Лондон соты дейік, бұлардың бәрі әлемнің заңдылық тетігін уыстарына ұстағандай, төрткүл дүниеге төрелік етуді қалыпты санайды.
Александр ТАСБОЛАТ,
«Egemen Qazaqstan»
