Osydan eki ǵasyr buryn taýlyqtardyń táýelsizdigi úshin patshalyq Reseı armıasymen aıanbaı aıqasqan ımam Shámildi 1859-jyly qolǵa túsirgen general Aleksandr Barıatınskı: «Jartylaı ash-jalańash taýlyqtar ózderińnen júz ese kúshti armıamen jeńilmeı jıyrma bes jyl qalaı soǵystyńdar?» dep suraǵanda, ol Shámil: «Eger bizdiń boıymyzda rýh bolmaǵanda, bulaı uzaq shydas bermegen bolar edik», degen eken.
О́tken ǵasyrdyń basynda Qap taýynan kisikıik (adam sıaqty maqulyq) izdegen ekspedısıa mashınasy Kıkýnı ayýlynyń mańyna kelgende batpaqqa batady. Ony shyǵarý múmkin emes. Izkesýshilerdiń amaly taýsylyp qaırańdap turǵanda, taýdan balpań-balpań basqan alyp tulǵaly adam túsip kelip, quıǵa batyp jatqan mashınany balanyń oıynshyǵyndaı kóterip, qurǵaq jerge qoıady. Bul adam avar jurtynyń ataqty balýany, salmaǵy – 150 kılo, boıy – 2.20 sm Ospan Ábdirahmanov eken. Ǵalymdar balýannan «munshalyq qýat-kúshti qaıdan aldyńyz?» dep suraıdy. Ábdirahmanov aıtady: «Boıyńyzda rýh bolmasa qara kúshpen eshteme isteı almaısyz» depti.
Sol sıaqty rýhty eldiń ulany Rasýl Gamzatov jazady: «Qanjardyń uıasy qyny, ottyń uıasy oshaǵy, er jigittiń uıasy otbasy. Oshaqtan shashyraǵan ot bıik taýdy sharpyp laýlasa: naǵyz qanjar qynynda jatpaıdy, rýhy kúshti er úıinde jatpaıdy».
Birshama jyldyń aldynda, eston jýrnalısi Marko Mıhkelson jaýynger general Djohar Dýdaevqa: «Taý halqy bostandyǵy úshin soǵysqanyna 300 jyl boldy. Munsha uzaq soǵysýynyń qupıasy nede?» dep suraǵanda general: «Kavkazdyqtardyń rýhy eshqashan olardyń qul bolýyna sáıkes kelmeıdi» dese, erkin kúresten eki dúrkin Olımpıada jáne bir dúrkin álem chempıony reseılik balýan Máýlet Batyrov «Kavkazdyq balýandardyń basty ereksheligi qandaı?» dep qoıǵan tilshiniń suraǵyna: «Bizdiń jigitterde rýh basym» dep bir aýyz sózben jaýap bergen.
Biz bul ósıetnamalardan nendeı oı túıemiz?! Taýlyqtardyń ǵasyrlar boıy shyńdalǵan rýhyn ańǵaramyz. Rýh jolyndaǵy tárbıeni baıqaımyz. Qazaqtyń Kenesary sultany men Kavkazdyń ımam Shámili dál bir mezgilde otarlaýshylarǵa qarsy kóterildi. Qap taýynda Shámil atqa qonǵanda, aq patshadan shen alǵan bek-sultandar ataqty Qajy Murat, avar jurtynyń abyroıy Gamzat bek, Elisý sultany Danılder ıyqtaryndaǵy altyn zerli pagondy julyp tastap kóterilisshilerge qosyldy. Barlyǵy derlik Shámil aıtqan «opasyzdar jerdiń astynda jatsyn!» degen jalǵyz aýyz sózdiń yǵyna jyǵyldy. Nátıjesinde kóterilisshiler sany 40 myńǵa jetip, 20 myń turaqty jasaq ustady.
Al qazaqtyń bı-sultandary she?! Kenesaryny qoldap azattyq úshin kúreske shyǵýdyń ornyna patshanyń soldattarymen birigip, oǵan qarsy turdy. Aqmola okrýginiń aǵa sultany Qońyrqulja Qudaımendın 1840-jylǵy 5 aqpanda Kenesaryǵa kórsetken qarsylyǵy úshin patshadan polkovnık shenin aldy. Arqanyń ataqty bıi Kishkentaıdyń Aqqoshqary Kene handy qoldaǵan qazaq aýyldaryn shapqany úshin Batys-Sibir general-gýbernatorynan «Altyn shapan» syılyǵyn aldy. 1843-jyldyń tamyzynda sultandar A.Jantóreuly men B.Aıshýaquly kóterilisshilerge qarsy jasaq jabdyqtady...
Biraq ımam Shámil de, Kenesary da jeńiske jetken joq. Tek qana azattyq úshin kúresken uly tulǵalar retinde ekeýi de tarıhta qaldy. Han Kene 1847-jyly 45 jasynda qyrǵyzdardyń qolynan mert boldy. Imam Shámil bolsa 1859- jyly orystardyń qolyna tústi. Ony óltirýge otarshylar qoryqty. Kalýgada ol aýlasynda baý-baqshasy men meshiti bar, eń jaqsy úılerdiń birine qonystandy. Keıin ımamnyń otbasy da túgel osynda jetkizildi. Aq patsha Shámilge 15 myń rýbl zeınetaqy taǵaıyndady. Ol 72 jasynda ekinshi ret qajylyqqa baryp, Medına jerinde dúnıeden ótti. Al Kenesarynyń súıegi qaıda qaldy? Basy qaıda jatyr? Izdeseń de tabylmaıdy?!
Qazaqtyń rýhy osy kezden bastap álsiredi. Oǵan negizgi sebep otarlaýdyń zardaby bolsa, ekinshi taraptan Abaı atamyzdyń «alys-jaqyn qazaqtyń bári qańǵyp, aıamaı birin-biri júr ǵoı ańdyp...» degenindeı, satqyndyq, ataqqa aldanbaqtyq nemese «máz bolady bolysyń, arqadan ulyq qaqqanǵa» demekshi, maqtanshaqtyq sıaqty keseldiń ult ómirine jalpylasyp ketýinen taza rýhy laılandy.
Beken QAIRATULY,
«Egemen Qazaqstan»
