Осы ретте біз мектеп бағдарламасында оқытылатын ежелгі жыр, мәтіні мыңдаған ғасырдың мағыналы да мазмұнды тарихи жүгін арқалап жеткен, бүкіл түбі бір түркі әлеміне ортақ, тіпті түгел адамзаттың асыл армандарына арқау, Алаштың алып тұлғасы «Алпамыс» жырын тілге тиек етпекшіміз. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Ұлы даланың жеті қыры» атты мақаласының алғашқы тарауларының бірінде Ұлы даладағы ежелгі металлургия жайлы айтылады. «Металл өндірудің амал-тәсілдерін табу тарихтың жаңа кезеңіне жол ашып, адамзат дамуының барысын түбегейлі өзгертті. Сан алуан металл кендеріне бай қазақ жері – металлургия пайда болған алғашқы орталықтардың бірі», дейді Елбасы. Олай болса жоғарыда біз тілге тиек еткен «Алпамыс» жыры тура осы Ұлы даладағы ежелгі металлургия жайлы көп құпияны мәтін астарына бүгіп жатқан сыңайлы. Мұның бәрі аталған жырдың интер мәтініне жаңаша үңілгенде ашық көрініс табады.
Шапса қылыш кеспейтін...
Жырды жаңаша талдау уақыт талабы дер едік. «Қазақ тарихында бүкіл әлем ғұмыр кешіп келе жатқанын» (Е.Бекмаханов) жаңа ұрпақтың санасына сіңіруіміз қажет. Одан ұлттық сана салтанат құрып, мемлекетшіл рух елі мен жеріне адал перзенттерді өмірге әкеледі.
Алпамыс – қаны бір киіз туырлықты түркі жұртының барлығында дерлік бар. Өзбекше Алпамыш, башқұрттар Алпамыша, татарлар Алпамша, Батыс Сібірде Алып Мәмшән, Алтайда Алып Манас, ал Түркияда Алып Бамсы. Сәйкесінше, қырғыздардың Манасы. Бір ғана образ, ортақ тұлға, бір сөзбен айтқанда культ. Осы тізбекті әрі қарай жалғай түсіп, ежелгі грек аңыздарының атақты қаһарманы Ахиллес образы да тілдік өзгеріске ұшырай отырып (Ахиллес – Алпамыс), Алпамыс батырдан бастау алуы мүмкін дер едік.
Таласбек Әсемқұловтың Гумилевтен естігеніндей, «әлемдегi ең ұлы жәдiгертанушылардың бiрi, Геродоттан басқа, парсының ресми тарихынан басқа, беймәлiм ерте заманнан келе жатқан тағы бiр тарихи мектеп болған». Ол мектеп өкілдері жазған тарих қазір де оқытылмайды. Бірді-екілі ғалымдар ғана әр жерде айтып, жазып жүр. Міне, біздің сөздің сенімсіз естілетіні де осы жерден басталады. Баяғыда, Ақселеу Сейдімбек ағамыздың мұхиттың арғы бетіндегі Ацтек, Майя тайпаларының тамыры қазақтан тарайды деген сөзі де ертегі деп қабылданып кетті...
Жалпы – аңыз, ертегі, жыр-дастандарда шындық бар деп ұғынуымыз керек. Ондағы 80 пайыз қиял-ғажайыпты алып тастағанның өзінде 20 пайыз шындық қалады. Оның астарында саяси да, әдеби һәм тілдік үлкен мән жасырылады. Негізгі мәнмәтіннің көптеген қабаттарында қаншама дәуір бойы өмір сүріп, бүгіннен болашаққа жетіп отырады. Жырдың әртектілігі, ашықтығы, көпнұсқалығы да осындай шарттардан келіп туындайды. Жаугершілік замандарда саяси мәннің ықпалы мен қажеттілігі зор болған. Мысалы, ерте замандардағы «Алпамыс», «Илиада», «Одиссея» сияқты жыр-дастандар бір жағынан қарсы күшке бағытталған ақпараттық шабуыл екенін білуіміз керек.
Сонымен «Алпамыс» жырындағы басты қаһарман Алпамыс пен «Илиада» геройы Ахиллесті салыстырып, екі тарихи кеңістікке жаңа көзқараспен қайта үңіліп көрелік. Жуырда белгілі түркітанушы, зерттеуші ғалым Мақсат Байлының бір сұхбатын оқыдық. «Илиада – түрколог көзімен» деген толымды еңбегі жарық көрген ғалым аталған сұхбатында ескі жырға этимологиялық сараптама жасай отырып, атақты «Илиаданы» жаңаша талдайды. Еңбекте қысқаша айтқанда эллиндік өркениет далалық прототүріктерден тамыр тартады деген болжам жасалған. Ғалым өз кітабында «мыс» сөзіне жеке тарау арнаған. Иә, кәдімгі жез яки мыс. Құнды, қатты металдың «Илиада» жырында көп кездесетінін, оның қазақ дүниетанымы мен тұрмыс-тіршілігіндегі маңызды бұйым екенін бұлтартпас дәлелдермен байыпты зерттеген. Н.Гнедичтің аудармасындағы жырда кездесетін «Се и вожди, и властители меднодоспешных данаев», «Их остановят везде меднолатные рати ахеян», «Взяв, наконец, копье, повершенное острою медью», «Вышли, пылая друг друга пронзить смертоносною медью», «Скован, тринадцать он месяцев в медной темнице томился» деген жолдардан ол дәуірде мыстың қаншалықты маңызға ие болғандығына көз жеткіземіз. Сәйкесінше, халық жадында сондай қатты металдан жаратылған, тұтас сомнан құйылған мыс батырдың идеалын қалыптастыру, жас ұрпақтың сол идеалға еліктеп, қайратты, ержүрек, көзсіз батыр болып ержетуін тілеген әдебиет әр уақытта «Алпамыс», «Илиада» сынды батырлар жырын тудырып отырған. Ал енді гректерде «Зевстың ұлы Скиф, ең бірінші мыс балқытушы» деген сөз бар. Тек гректер ғана мысты купрум демеген, холакус деп атаған. Қазақша – қола. Елбасының аталған мақалада «Ежелгі заманда-ақ Қазақстанның Орталық, Солтүстік және Шығыс аймақтарында тау-кен өндірісінің ошақтары пайда болып, қола, мыс, мырыш, темір, күміс пен алтын қорытпалары алына бастады» деп отырғаны осы тарих.
Сонымен, Алпамыс кім? Алып + мыс. Алпа + мыс. Болмаса, қазақ дүниетанымындағы жағымсыз қара күш, жеңілмейтін зұлымдық иелері де «мыс+тан кемпір», «жез+тырнақ». Барлығы біз айтып отырған түсті металдардың қиялдағы жемісі екені байқалады. Енді салыстырып қарасақ, «шапса қылыш кеспейтін» Алпамыс та, денесіне оқ дарымайтын Ахиллес те осындайлық қиялдағы құрыш, қола батырлар. Қандай жырдың негізінде қандай батыр дүниеге келгенін ойша саралап көріңіз.
Арқадағы алып Манас мүсіні хақында
Сондай-ақ мыс қорытудағы Беғазы-Дәндібай өркениетінің өндірісті істерін қалайша айтпай кетпекпіз. Жалпы, Арқаның беліндегі Қызыларай-Беғазы тауларын бауырына тылсым сыр тығып жатқан тарихы терең аймақ дер едік. 1946-1953 жылдары академик Әлкей Марғұлан археологиялық зерттеулері арқылы Беғазы қорымындағы қола дәуірінің құпия сырын ақтарды. Аталған өркениеттің кіндігі саналатын Қарағанды облысының Ақтоғай ауданында Қызыларай деген үлкен тау бар. Ерте замандарда соның Жаман Қызыларай деп аталатын бөлігінде мыс қорытқан. Өлкетанушы Тұңғышбай Мұқан айтқандай, ол туралы Әлкей Марғұлан 1954 жылы «Советтік Қарағанды» газетіне жазыпты. Аталған мақаласында тарихшы ол жерде мыстан құйылған атты адамның алып мүсіні бар деп жазған. Оны кейіннен Қарағанды обкомының 1967-1969 жылдардағы хатшысы Мәлік Имашев деген басшы көруге келіпті. Қасына таудың етегіндегі Қаратал ауылының біраз жігіттерін ертіп алса керек. Ішінде сол кездерде мектеп директоры болған 32 жастағы Ғаділше Түсіпбеков деген азамат та бар. Осы әңгімені кейін Т.Мұқанға сол кісі айтып берген. Түс ауа таудың басынан мыс қорытқан жерді табады, алайда мыстан құйылған мүсінді кезіктіре алмаған. Кейіннен 82 жасқа келген Ғ.Түсіпбеков Т.Мұқанды ертіп әлгі биікке қайта көтеріліп, мыс қорытқан жерді екінші мәрте көрсетіп кетеді. 15-20 метрге дейін аққан мыс әлі күнге дейін сай боп жатыр. Ду аршамен өртеп қорытқан мысқа суды сол маңайдағы 9 шұңқыр апаннан алған. Ғалымдардың айтуынша, ол уақытта үлкен руда тастарды сонау биіктен алып түсу мүмкін болмай, қорытылған дайын металды ғана алып түссе керек.
Осы жерде ол мыстан құйылған алып мүсін жайлы ойымыз тағы да Алпамыс аңызымен ұштаса түседі. Есімізге Беғазы аңызы мен ақиқаты туралы бірнеше әңгіме қатар келеді. Сөзіміздің басында айтқанымыздай, Алпамыс – ол алып Манас. Өз зерттеуінде Әлкей Марғұлан атақты Манас батыр Арқаға келгенде Беғазы тауының бөктерін жайлағанын жазады. Әуелде Беғазы – жауға шапқан батыр қыздың есімі екен. Таудың аты сол батыр қыздың ерлігі құрметіне қойылған деген аңыз бар ел аузында. Және бір әпсанада Беғазы тауының басында Манас батырдың Аққұла тұлпарының тас ақыры болған делінеді. Ол жаңағы мыстан құйылған алып мүсін болуы керек. Тарихтың бұл бұрылысы әлі де терең зерттеуді қажет етері анық.
Құрыш патшадан Әмір Темірге дейін
Бастапқы әңгімемізге қайта оралар болсақ, тарихтан білетініміздей билеуші, көшбасшы ұлы хандардың, бектердің, батырлардың есімі қатты металдардың атымен аталуы бірнеше дәуірлерде дәстүрлі жүйемен жалғасып отырған. Мысалы, Құрыш патша (Кир), Томир+ис (Томир – темір), Темучин (Темір+шін), Ақсақ Темір.
Сонымен біз Гомердің тек Илиадасын сөз қылғандықтан, Одиссеяның Алпамыс сияқты ұзақ уақыттан кейін барып Отанына оралатынын, оның баласы Телемахтың Жәдігер сияқты жәбір көріп жүргендігін қосымша ғана айтып өтпекшіміз.
Барлығымыз Алпамыстың да, Ахиллестің де батырлық сипаттарын жақсы білеміз. Тіпті олардың осал тұстарын да жалпылама білетіндейміз. Бірақ сөздің тура мағынасы мен ауыспалы мағынасы болатынын ескеріп, екі жырды қайта салыстырып оқитын болсақ, оқиға тіпті де Ахиллестің «өкшесінде» еместігі айқындала бастайды. Біз осы күнге дейін Ахиллестің әлсіз тұсы расымен өкшесі деп пайымдаймыз. Ол бір нұсқасында өкшесіне садақ тиіп өледі, ал кейбір халық жадындағы ауызша тараған нұсқаларда алып батырды жерден тік көтеріп алса, яғни өкшесі жерден көтеріліп кетсе жойқын күшінен айырылып қалады делінеді. Бізге керек нұсқа да осы болса керек. Оның ерекшелігі (батырлығы) жерге тірелген өкшесінде болған. Ахиллес бір ғана батыр. Ал біздің ата-бабаларымыздың жаугершілік замандағы бірлігі, батырлығы, намысы, қазақтың, қазақ болып сақталып қалуы, тақымын жылқыдан, табанын жерден ажыратпағандығын аңғаратын болсақ, «Өкше» әлсіздігін аса дәлелдеудің қажеті жоқ деп есептейміз. Яғни, жырдағы «әлсіз өкшенің» түпкі мәні «ұлтарақтай жеріңнен, өкше тірер өлкеңнен айырылсаң сенің күшің кетеді, рухың жойылады» деген идеяны меңзеп жатса керек.
Осы жүйемен Алпамыстың әлсіз тұсын іздеген уақытта «Өкше», «Ұлтарақ», «Ұлтан», яғни Алпамыстың әлсіз жағы Ұлтанқұл екені көрініс береді. Қазақ дүниетанымы тіпті тереңнен, тектілік мәселесінен тамыр тарта отырып, ұрпақ жадына ататек мәселесін алға шығарады. Шын мәнінде, Алпамыстың әлсіз тұсы, опасыз Ұлтанқұл еді. Бұл жерде «Өзіңнен тумай ұл болмас» философиясы Отанды қорғауға құлықсыз, өз Отаны болмаған соң қасиетті атажұрттың қадірін білмейтін Ұлтанқұл сияқты жағымсыз образдар Алпамыстай ерлердің әлсіздігі болатынын мазмұндайды.
Ахиллес грек мифологиясында кездесетін батыр екені шындық болғанымен, аңыз желісінің сақ тайпаларынан, далалықтардың санасынан туған жиынтық бейне екенін де ешкім жоққа шығармайды...
* * *
Мемлекет басшысы айтқандай, біз де «Алпамыс» жырын оқып отырып, ата-бабаларымыз жаңа, неғұрлым берік металдар өндіру ісін дамытып, олардың жедел технологиялық ілгерілеуіне жол ашқанын, қазба жұмыстары барысында табылған металл қорытатын пештер мен қолдан жасалған әшекей бұйымдары, ежелгі дәуірдің тұрмыстық заттары мен қару-жарақтары бұл туралы тереңнен сыр шерткенін бейсана сезіндік. Шын мәнінде, осының бәрі ежелгі замандарда біздің жеріміздегі дала өркениеті технологиялық һәм әдеби тұрғыдан қаншалықты қарқынды дамығанын көрсетеді.
Алайда үлкен таразы – тарих бар. Жоғарыдағы долбар турасында бізге дейін де шексіз пікірлер, түрлі даулар болып келген. Нақты дерексіз, ешқандай жәдігерсіз сөйлегендіктен, бұлай болмаған күнде болжам деп қарастыратынымыз ақиқат. Сондай-ақ «Одиссея», «Илиада», «Алпамыс» жырларындағы мотивтер ұқсастығын кездейсоқтық дей алмас едік.
Мирас АСАН,
«Еgemen Qazaqstan»
