Соңғы болжамдар бойынша, еліміздегі бірқатар өзендерде су қоры нормадан жоғары көрінеді. Нақтылай айтқанда, биылғы
1 ақпандағы жағдайға қарағанда ылғал қоры Қостанай облысындағы Тобыл және Тоғызақ өзендерінде 10-30%-ға, Ақмола облысындағы Есіл өзенінде – 15%-ға, Қарағанды облысындағы Нұра өзенінде – 55%-ға, Батыс Қазақстан облысының өзендерінде 40-110%-ға артық екендігі анықталған.
Сондай-ақ ылғал қорының көлемі тау өзендерінің арасында Түркістан облысындағы Арыс өзенінде – 15%-ға, Шығыс Қазақстан облысында Ертіс өзенінің оң жағалауында 40%-ға, Талас-Алатау, Қаратаудың солтүстік-батыс бөлігінде 15%-ға, Тарбағатай бөктерінің оңтүстік-батыс бөлігінде 30%-ға көп.
Осы жағдайды біліп отырған Үкімет қазіргі таңда нендей шараларға басымдық беруде? Әрине, бұл көптің көкейін тескен сұрақ. Өйткені еліміз су тасқынынан аз зардап шегіп келе жатқан жоқ. Қардың мол түсуі, күннің күрт жылуы, толассыз жауған жаңбыр, кейбір кездері трансшекаралық өзендерден келетін су мөлшерінің түрлі себептермен шамадан тыс артып кетуі сынды түйткілдер мен басқа да келеңсіз жағдаяттардың себебінен болатын селдің өзгесін былай қойғанда, соңғы он жылдағы көрсеткен құқайын түгел қамтып шығу қиын.
Әрине атқарушы билік қол қусырып отыр деп айта алмаймыз. Дегенмен, соңғы жылдардағы оқиғалар тиісті алдын алу жұмыстарының мардымсыз жүргізілгенін көрсетеді. Егер Үкімет еліміз бойынша осы мәселеге қатысты бақылау, бағамдау шараларын күшейтпесе, алдын алу жұмыстарын ширатпаса, ықтимал оқиғалардың себептерімен емес, тек салдарларымен ғана күресуге мәжбүр болып қала береді.
Рас, табиғаттың алдын ала болжанбаған тосын мінезі киліксе, шара жоқ. Оған қандай да бір қарсы қауқар көрсету қиын. Бірақ біздегі су тасқындарына қатысты оқиғалардың басым бөлігі алдын алу жұмыстарына деген немқұрайлылықты, дәлірегі су жүретін арық-атыздарды аршу, бөгеттердің сапасын тексеру, су бөгеттеріндегі су мөлшерін дер кезінде реттемеу, өзендер мен каналдардың табанын тазалау сынды шараларға баса назар аудармаудан туындап жататыны өкінішті. Мәселен, Ішкі істер министрлігі таратқан деректерге сүйенсек, 2018 жылы тасқын судың алдын алу бойынша 198 шара қабылданса, соның 33-і жүзеге асырылмаған.
Оның 21-і өз уағында қаржыландырылмай, аяқсыз қалған. Жергілікті атқарушы органдар жоспарланған қаржының тек 80 пайызын ғана бөлген. Ақмола, Қызылорда, Батыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан мен Қостанай облыстарынан өткен жылы осы бағытқа мүлдем қаржы берілмепті.
Сондықтан биылғы көктемге дайындық барысы қалай екені көпшілікті алаңдататыны анық. Бүгінде еліміздің энергетикалық кәсіпорындары су тасқынына дайындық барысында 2 мыңнан астам арнайы техникамен жабдықталған жедел бригадалар құрған. Сондай-ақ қаптағы инертті материалдар − 56 мың дананы, жанар-жағармай қоры 360 мың тоннаны құрап отыр. Төтенше жағдайлар резервінде және кезек күттірмейтін шығыстар резервінде 17,7 млрд теңге қарастырылған. Су тасқыны кезінде жедел ден қою мақсатында жалпы саны 15 мың адамнан және 2 мыңнан астам техникадан тұратын ішкі істер органдарының күштері жасақталды. Сонымен қатар азаматтық қорғаныстың әскери бөлімдері техникамен, құрал-жабдықтармен жете жарақталды және арнайы операцияларға қатысуға дайын. Жалпы, 2017 жылдан бастап су тасқыны қаупінің алдын алу және жою жөніндегі жол картасы жүзеге асырылуда. Онда елді мекендерді су басудан қорғауға бағытталған 637 шара қамтылған. Олардың көпшілігі, дәлірегі 611-і жергілікті атқарушы органдардың құзырына жатады. Соңғы 2 жылда 22,5 млрд теңге сомасында 174 қорғау бөгетін салу және нығайту, 119 гидротехникалық құрылысты, су өткізу қабілеті жоғары 64 көпірді жөндеу жұмыстары жүргізілген.
Тағы бір айта кетер жайт, су тасқыны жөнінде әңгіме қозғалғанда трансшекаралық өзендерден келетін ықтимал қауіпке соқпай өте алмаймыз.
Сәл шегіне сөйлесек, Қытай, Ресей, Өзбекстан және Қырғызстаннан бастау алатын өзендерде су көлемі мол болған кездерде, осы елдер өздерінің су қоймаларынан артық суды ағызып жіберуі себебінен Қазақстанның бірқатар аймақтарына қауіп төнген, тіпті кейбір өңірлерді су басып қалған кездер болды.
Мәселен, 2016 жылы Қытайдан келетін Ертіс суы артып, Шүлбі және Бұқтырма су қоймалары арнасына толуға жақын қалып, елімізді біршама әбіржіткені есімізде.
Қырғыз жерінен бастау алып, Тәжікстан мен Өзбекстан аумақтары арқылы бізге өтетін Сырдария өзенінен келетін қауіп те аз емес. Қыс маусымында бұл көрші елдер Сырдария бойындағы су қоймаларынан артық мол суды ағызған кезде, өзен арнасынан асып, Түркістан мен Қызылорда өңіріндегі ауылдарды бірнеше рет шайып кеткенін ешкім ұмытқан жоқ. Осы қауіптерді ескерген Қазақстан Түркістан облысы аумағында 2008-2011 жылдары аралығында Көксарай су қоймасын салды. Бұл су қоймасы артық суды жинап, қажет кезінде Сырдарияға рет-ретімен жіберіп отырады. Қырғыз Республикасынан бастау алатын Шу мен Талас өзендерінен де қауіп аз емес.
Қалай десек те, трансшекаралық өзендерден төнетін қатерді барынша төмендетудің бір жолы, осы мәселеде көрші мемлекеттермен тиімді келісімге келу. Өйткені Ертіс, Іле, Сырдария, Шу, Талас сынды өзендердің бастауында тұрған елдер төменгі ағыс бойындағы елдердің мүддесіне жеңіл қарайтындай. Келтірілген мәліметтерге сүйенсек, трансшекаралық су арналары мен халықаралық көлдерді қорғау және пайдалану конвенциясына жоғарыда аталған елдердің ішінен Ресей ғана қол қойған. Бұл құжатқа қосылмаған Өзбекстан, Қырғызстан, Қытай мемлекеттері өз аумағынан басталатын өзендердегі судың «тағдырын» өздері шешіп отыр. Бұл өз кезегінде тек су тасқыны кезінде қолайсыздық тудырып қана қоймай, суды көп қажет ететін мезгілде еліміздің ауыл шаруашылығына да кері әсерін тигізетін жайт.
Қазіргі кезде Қазақстан мен Ресей Федерациясында аймақаралық та, мемлекетаралық та келісімдер бар, оның шеңберінде тиісті қызметтер судың жиналуы туралы ақпарат алмаса алады. Іле, Жайық, Талас, Сырдария, Ертіс сияқты трансшекаралық өзендердің ағысы негізінен көрші мемлекеттердегі су қоймаларында реттелетіні белгілі. Өзендердің еліміздегі бөлігіндегі көлемі мен ағысын мамыр айына дейін мемлекетаралық бірлескен комиссия бақыламақ.
Еске сала кетейік, 2008-2018 жылдар аралығында елімізде 20-дан астам су басудың ірі оқиғалары болған.
Ал тек 2018 жылғы көктемде Қарағанды, Ақмола, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан облыстарындағы 6 қала мен 12 аудан су басудан жапа шекті. Мыңнан астам тұрғын үйді су басып, оның 128-і тұруға жарамсыз болып қалды. Семей қаласы, Аягөз, Глубокое, Шемонаиха және Зырян аудандарындағы өзен арналарының жағалауларын нығайту және тұрғын үйді, көпірлер мен автомобиль жолдарын жөндеу-қалпына келтіру жұмыстарына 3 млрд 225 млн теңге бөлінді.
Қорыта айтқанда, өзен-көлдерге, су қоймаларына жақын орналасқан ағайын қыстың соңы мен көктемнің басында топан су қай тұсымыздан тап береді деп жыл сайын мазасыз күй кешумен болады. Сондықтан аталған мәселеге қатысты жаңа талап, тың көзқарас, қатаң бақылау қажет екені сөзсіз.
Жолдыбай БАЗАР,
«Egemen Qazaqstan»
