Биологиялық әдіс – халық денсаулығын қорғау кепілі

Бейсенбі, 28 маусым 2012 7:34

Дамыған елдерде химиялық пестицидтерді қолдануға және өсімдік шаруашылығы өнімдерінің құрамындағы токсикологиялық қалдықтарға деген талаптарды күшейтіп, ауылшаруашылық өнімдерін өндірушілерге биологиялық әдісті кеңінен қолданып, өсімдікті қорғауға мәжбүрлейді. Мұнымен қатар мемлекеттің және жеке сектордың қаржылай көмектесуінің арқасында бұл бағытта іргелі және қолданбалы ғылыми зерттеулер жүргізілуде.

Бейсенбі, 28 маусым 2012 7:34

Дамыған елдерде химиялық пестицидтерді қолдануға және өсімдік шаруашылығы өнімдерінің құрамындағы токсикологиялық қалдықтарға деген талаптарды күшейтіп, ауылшаруашылық өнімдерін өндірушілерге биологиялық әдісті кеңінен қолданып, өсімдікті қорғауға мәжбүрлейді. Мұнымен қатар мемлекеттің және жеке сектордың қаржылай көмектесуінің арқасында бұл бағытта іргелі және қолданбалы ғылыми зерттеулер жүргізілуде.

Көптеген елдер өсімдік қорғауда экологиялық таза технологияларға белсенді түрде өтіп жатса, ал Қазақстанда керісінше, өсімдікті зиянкес­терден қорғау – бұл тек улы химикаттармен (пестицидтермен) өңдеу ғана деген ұғым қалыптасқан.

Қазақстанда 1991 жылға дейін бірнеше ондаған биозертханалар жұмыс істеген, биоәдісті қолдану көлемі 400 мың гектардан астамды құраған, соның ішінде мақтада – 250 мың га, жеміс дақылдарында – 20 мың га, көкөніс дақылдарында – 35 мың га. Мысалы, 1987 жылға дейін бір ғана Алматы облысында трихограмманы (энтомофаг – пайдалы бунақдене) 25 мың гектардан астам жерге, ал биопрепараттарды 7,5 мың гектарға қолданып, улы химикаттарды қолдану көлемін айтарлықтай төмендеткен. 1960-80 жылдары өсімдік қорғауда био­әдісті қолдану бойынша ғылыми зерттеулер белсенді түрде жүргізілді.

Өкінішке орай, Қазақстанда соңғы 20 жылда биоәдіс бойынша ғылыми зерттеулер және оны өндірісте қолдану 1990 жыл­дар­дағы экономикалық дағдарыстың, аграрлық қайта құрулардың, ғылымға бөлінетін қар­жының қысқаруының және импорттық пестицидтердің рынокты жаулауы әсерінен тоқтады.

Республикамыздың аграрлық секторында пестицидтерді бақылаусыз қолданудың артуы Қазақ өсімдік қорғау және карантин ғылыми-зерттеу институтының ғалымдарын қатты алаңдатады. Бұл қоршаған ортаның (ашық су қоймалары және жер асты сулары, топырақ, атмосфера) ластануына, пестицидтерге төзімді зиянкестердің пайда болуына және улы химикаттар табиғи экобиожүйенің (құстар, балықтар, жабайы аңдар және пайдалы бунақденелілер) жойылуына әсерін тигізеді.

Адам денсаулығына улы химикаттардың кері әсер етуінің ең аса қауіпті фак­торлар­дың бірі – ол бүрку кезінде адамдардың улануы, өсімдік және жануарлар, азық-түлік өнімдерінде токсикологиялық қалдықтар­дың жинақталуының әсерінен әртүрлі онко­логиялық және аллергиялық аурулардың, еркектер мен әйелдердің бедеулігі, түсік тас­тауы және жаңа туылған балаларда пато­логиялық белгілерінің пайда болуы. Мы­салға, біздің мәлімет­тері­міз бойынша, Оң­түстік Қазақстан облысы­ның мақта егетін аудандарында жылдан-жылға әлеуметтік шиеленіс артуда, ол мақтада улы химикаттарды жөн-жосықсыз және шамадан тыс артық қолдануымен байланысты.

Бізге, яғни ғалымдарға осы мақта егетін ауданның фермерлері мен тұрғындары мақ­таны аса қауіпті зиянкестерден, атап айт­қанда, мақта көбелегі мен өрмекші кенеден қорғау үшін мемлекет қаражаты есебінен берілген пестицидтерді жауапсыз қолдану­ды тоқтату жөнінде көмек сұрайды. Мысалы, тек қана мақта көбелегіне қарсы мемлекет бюджетінен жыл сайын орта есеппен химиялық күреске (инсектицидтерді сатып алу бүрку үшін) 200 млн. теңге бөлінеді.

Бюджеттік ақшаның орынсыз пайдаланып жатқанына біз нақты дәлел келтіре аламыз, себебі зиянкестердің химиялық инсектицидтерге (зиянды жәндіктерге қарсы қолданатын улы химикат) дағды­лануының арқасында пестицидтердің зиянкеске қарсы тиімділігі төмендейді. Мақ­та егістіктерінде тонналап пайдаланған улы химикаттардың миллиардтаған шығы­ны жергілікті халықтың денсаулығы мен экологиясына орны толмас зақым келті­руде. Жергілікті халықтың наразылығына қарамастан, инсектицидтердің зиянкестерге әсері болмаса да, мемлекет бюджетінің қаржысы есебінен әлі де сатып алу жалғасып келеді.

Сөйтіп адам денсаулығына әсерін тигі­зетін тиімсіз улы химикаттар ауыз суға, мал жейтін өсімдіктерге, одан әрі адам организміне түсуі әлі де жалғасуда, бұдан басқа мақта егістіктерін өңдеу барысында ауылға жақын тұратын тұрғындар тұнып тұратын химиялық тұманмен дем алады.

Мақтаарал ауданының құрметті азаматы, мақташы-фермер Сабыров Елемес осы мәселе бойынша біздің ғалымдарға, аудан әкіміне, депутаттарға, Үкіметке қайта-қайта үндеу жасады. Ақырында, оның пестицидтермен адам организмінің улануына алаңдаушылығы және олардың мақта шаруашылығының арқасында жеткен экономикалық табыстары үшін Оңтүстік Қазақстан облысының әкімдігі оларды қолдап, 2010 жылы мемлекет-жекеменшік әріптестігі орталығы негізінде Мақтаарал ауданының Жетісай қаласында бір биоло­гиялық зертхана ашты. Пайдалы бунақ­де­нелілерді (энтомофагтарды) жаппай кө­бейту үшін механи­каландырылған желіні осы биозертханаға Өзбекстаннан сатып әкелді. Алайда бұл әрекеттер «теңізге тамшыдай» ғана болды, себебі бір биозертхана өзекті мәселені шешу үшін тым жеткіліксіз.

Бұл өңірге мүмкін болса, Қазақстанда шыққан,­ ғылыми қолдаудағы, технология­лық желілерімен жабдықталған кем дегенде 30 биозертхана қажет. Бұл өзекті мәселемен біздің ғалымдар жұмыс жасап жатыр. Сонымен қатар, өсімдікті биоло­гия­лық әдісті қолданып, қорғап жатқан ауылшаруашылық өнімдерін өндірушілер­дің субсидия алуына көмек жасауда.

Адамдардың пестицидтермен улануынан, қоршаған ортаның ластануынан сақ­тау үшін биологиялық тәсіл химиялық тәсілден басымырақ болып, болашақта ол «негізгі» тәсіл болмақ және субсидия мемлекеттік бюджеттен берілуі тиіс. Біз­дің институттың ғалымдары АШМ-ге бір­неше мәрте өтініш білдіріп пестицидтерді сатып алу үшін, мемлекеттік бюджеттен бөлінетін субсидияның ең болмағанда 10 пайызын биологиялық тәсілді дамытуға бөлуді сұрады. Ақырында біздің бастамамызды ауыл шаруашылығы министрлігі құптап, 2010 жылы ведомстволық бөлім­ше­лерге биологиялық әдіспен жұмыс істеу үшін Қазақ өсімдік қорғау және карантин ғылыми-зерттеу институтында «биометод» бөлімін және толығымен жабдық­талған тәжірибелік зертханалар ашуға рұқсат берген. Біз өз ұсыныстарымызды жоғары инстанцияға жібердік, қазіргі кезде сол бастамамыздан белгілі бір нәтиже шығару үшін белсенді жұмыстар жүргізіп жатырмыз.

Бүгінде Қазақтың өсімдік қорғау және карантин ғылыми-зерттеу институты «Каз­АгроИнновация» АҚ және Ауыл шаруа­шылығы министрлігінің қолдауы­мен био­агентті зиянкестерге қарсы қол­дануға қа­тысты кең көлемде үгіт насихат жүргізуде. Осы жағдайлардың арқасында ОҚО әкім­дігінің биопрепаратпен, энто­мофагтарға сұранысы өсіп отыр, мақ­ташы фермер­лер­дің егістігінде зиянкестерге қарсы қолда­нылған инсектицид­тердің тиімділігі төмен болып, эконо­ми­калық тұрғыдан алғанда оларды қолдану тиімсіз болып шықты.

Елбасы қойған міндеттерге орай біздің институт инновациялық өсуге ғылыми ауқымды технологияға көшуге бет бұруда. 1990 жылдары әлемге белгілі голландық энтомолог Ван Лентерннің энтомофагтармен биопрепараттарды өсіріп-баптау технологиясы, химиялық пестицидтерді өң­деп шығарып, қолданудан әлдеқайда арзан екенін дәлелдеген. Ол биологиялық әдіс­тің қоршаған ортаға тигізетін әсерінің әлдеқайда жоғары және адам денсаулы­ғы­на зиян келтірмейтінін, ал пайдасын ақш­а­мен есептеп жеткізу қиын екенін айтады.

Қазақстанда ғалымдар биологиялық әдісті өсімдік қорғау саласында қолдануды әрі қарай дамытуы керек пе? Әрине, керек. Елбасымыздың ғалымдарды жан-жақты қолдауының арқасында ғылымды респуб­ликаның бюджетінен қаржыландырудың өзі бізді осы бағытта жұмыс істеуге жігерлендіреді.

Биологиялық әдісті Қазақстанның оң­түстік және оңтүстік-шығыс – мақта, көкөніс, картоп, жеміс-жүзім, жылыжай шаруашылықтары дамыған өңірлерінде өркендету қажет. Болашақта жылыжай көлемі жүздеген гектарға жететін болады. Аталмаш дақылдардың көбі, әсіресе көкөніс, жеміс жүзім өнімдері өңделмей, пісірілмей тамаққа тікелей қолданатын­дықтан, зиянкестерден қорғау жұмысын жүргізгенде негізгі тәсіл биологиялық тәсіл болуы керек.

Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, экологиялық таза, нақты әдісті және зиянды организмдермен күресу технологиясын жетілдіру, соның ішінде пайдалы бунақ денелілер биоагенттерді және биопрепараттарды зиянкестерге қарсы қолда­ну ғылымның ең негізгі бағыты болып отыр. Сондықтан бұл жұмысқа Үкімет тарапынан, әсіресе Ауыл шаруашылығы, Ден­саулық сақтау және Қоршаған ортаны қор­ғау министрліктерінің қолдаулары қажет.

Бұл ғылыми зерттеулердің нәтиже­сін­де зиянкестерден болатын шығынның тө­мен­деуіне және ауылшаруашылық өнді­рісінде қолданылатын пестицидтердің көлемінің қысқаратынына, қоршаған ортаны қорғау, халықтың денсаулығын сақтау және Қа­зақстан Республикасының азық-түлік және экологиялық қауіп­сіз­ді­гін қамтама­сыз етуге қосылған ғылыми үлес болмақ.

Абай САҒИТОВ,

ҚР ҰҒА академигі, Қазақ өсімдік қорғау және карантин

ғылыми-зерттеу институтының бас директоры.