Елбасының әлемдік саяси-экономикалық төрелігі бастамасының үш тұғыры: ЕурАзЭҚ, АӨСШК және ШЫҰ

Жексенбі, 16 желтоқсан 2012 7:40

Қазақстан өз Тәуелсіздігінің 21 жылы іш­інде халықаралық ұйымдарға қатысушы мү­ше ғана емес, осы уақытта халықаралық ЕҚЫҰ, ИЫҰ, ШЫҰ, ТМД, ЕурАзЭҚ, АӨСШК секілді ұйымдардың төрағасы ре­тінде танылды. Бұл егемен еліміздің даму­ындағы жалпыұлттық стратегиялық жобалар болғандықтан, барша қазақстандықтардың үлкен қуанышы, мәртебесі. Жас мемлекетіміз маусым айының аяғында жаңа атаумен Қа­зақ­стан төрағалығы бастау алған Ислам Ын­ты­мақтастығы Ұйымының тұтқасын ұстап, табысты төрағалық жасады. Дегенмен, осы мәртебелі жетістіктеріміздің ішіндегі Елба­сымыздың еуразиялық идеясын жүзеге асыру барысында атқарған қызметіне ерекше тоқталған дұрыс деп санаймыз.

Жексенбі, 16 желтоқсан 2012 7:40

Қазақстан өз Тәуелсіздігінің 21 жылы іш­інде халықаралық ұйымдарға қатысушы мү­ше ғана емес, осы уақытта халықаралық ЕҚЫҰ, ИЫҰ, ШЫҰ, ТМД, ЕурАзЭҚ, АӨСШК секілді ұйымдардың төрағасы ре­тінде танылды. Бұл егемен еліміздің даму­ындағы жалпыұлттық стратегиялық жобалар болғандықтан, барша қазақстандықтардың үлкен қуанышы, мәртебесі. Жас мемлекетіміз маусым айының аяғында жаңа атаумен Қа­зақ­стан төрағалығы бастау алған Ислам Ын­ты­мақтастығы Ұйымының тұтқасын ұстап, табысты төрағалық жасады. Дегенмен, осы мәртебелі жетістіктеріміздің ішіндегі Елба­сымыздың еуразиялық идеясын жүзеге асыру барысында атқарған қызметіне ерекше тоқталған дұрыс деп санаймыз.

Елбасы Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде өткізген «Инновациялар мен оқу-білімді жетілдіру арқылы білім экономикасына» атты дәрісінде: «Еуразиялық идеясы теория ретінде өткен ғасырда туған болатын. Бірақ та Еуразиялық идеясы жаңа өмір­ді ұйымдастырудың практикасы ретінде осы ғасырда іске асатынына сенімдімін. Еура­зия­шылдық – бүкіл ХХІ ғасырдың басты бір идеясы. Сендер мұны көп кешікпей түсі­несіңдер және көресіңдер. Еуразиялық идея­сының Қа­зақстанның бастамасы бойынша іске асырыл­ған үш тұғыры – бұлар ЕурАзЭҚ, АӨСШК және ШЫҰ. Бұл бір ғана айтып жеткізгісіз орта­лықтың, біртұтас Еуразиялық идеяның үш түрлі іс жүзіндегі көрінісі», деген болатын.
Еуразиялық идеясы – құрлық тарихы ерекшеліктеріне негізделген философиялық-саяси тұжырымдама болып табылады. Сонымен қатар, тарихи-мәдени тұжырымдама ретінде саналатын идея еліміздің интеллектуалды элитасын мазалайтын түсініктердің бірі. Еуразиялық озық идеяның ұстамды және сындарлы нұсқасын Елбасы Н.Ә.Назарбаев ұсынған болатын. Саяси инте­гра­цияға ба­ғытталған түсінік Мемлекет басшы­сының «Еуразиялық одақ» ұғымын қалып­тастыруға септігін тигізді. Қазіргі өзекті саяси тәжіри­беде Елбасы посткеңестік кеңістік мемлекет­терінің ықпалдастығынан көреді. Іс жүзіндегі аталмыш идея үлкен кеңістік үшін нақты тұғырнаманың іргетасы. Елбасы үшін интеграция құр бос сөздер мен ұрандар емес. Ол нақ­ты қадамдарға ұласатын маңызды шара. Міне, осы жолдағы маңызды жұмыстар ЕурАзЭҚ, АӨСШК, ШЫҰ секілді халық­аралық ұйым­дар­дың құрылуына және Жалпы экономика­лық кеңістік идеяларының дамуына ұйытқы болудан басталады. Елбасы тұ­жырымдамасы бойынша Еуразия – гео­гра­фиялық шекарасы айқындалған, экономика­лық, саяси және мәдени өлшемдерге ие жалпы құрылым.
Елбасымыздың осыған дейінгі ұйымдарға төрағалық ету барысында көптеген тәжіри­белі жұмыстар атқарғанын көреміз. Әрбір көшбасшының бүкіл құрылымдық жүйені басқарудағы ең басты көрінбейтін заңдылығы – бұл стратегиялық ұстанымының беріктігі. Бұл идеяларға дәлел Елбасының мына пікірі: «Еуропадағы, әсіресе, Азиядағы қауіпсіздік, Батыс Еуропа мен Оңтүстік-Шығыс Азияның әлемдік экономикалық орталықтарымен байланысы мемлекеттің ұстанымын айқындай­ды». Сондықтан тууы мүмкін жаңа қатерлер ұлттық қауіпсіздіктің жаңа механизмдерін қалыптастыруды қажет етеді.
2000 жылдың 10 қазанында Белоруссия, Қазақстан, Ресей, Тәжікстан мен Қырғызстан мемлекет басшылары Астана қаласындағы кездесуінде Еуразиялық экономикалық қо­ғам­дастық құру жөніндегі келісімге қол қойды. Бұл шартта Кеден одағы мен Біртұтас экономикалық кеңістік жөніндегі келісім­дерде айқындалған өзара тиімді сауда-эко­но­микалық ынтымақтастық жолындағы мақ­сат­тар мен міндеттерге жету тұжырымдамасы­ның негіздері қаланды. Қол жеткізген келі­сімдерді жүзеге асырудың ұйымдастыру­шылық-құқықтық құралдары, қабылданған шешімдер мен тараптар жауапкершілігін бақылау жүйесі қалыптасты.
Осы жылдар арасында ұйымның халық­ара­лық дәрежедегі орны мен рөлі жоға­рылады. Үш жылдың өзінде Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясы жанындағы бақы­лаушы мәртебесін иеленді. 2005 жылы Санкт-Петербург қаласында өткен Орталық Азия ынтымақтастық ұйымының саммитінде аталмыш одақтың бірігуі орын алды. Ұйым хатшылығы алаңында Біртұтас экономикалық кеңістікті қалыптастырудың ұйымдастыру­шы­лық құрылымы жасақталды.
2005 жылдың қыркүйегінде қоғамдас­тық­қа мүше елдер үкімет басшылары Душанбе қала­сында елдердің отын-энергетика балансын қа­лыптастыру базалық құжатына қол қойып, бидай тапсырысын реттеу жөніндегі келісім жобасын талқылады. 2010 жылдың желтоқ­са­нын­да Кеден одағының құрылуынан кейін Мәскеу қаласында өткен ұйым самми­тінде Біртұтас экономикалық кеңістік базасы шең­бе­рінде Белоруссия, Қазақстан мен Ресей Еура­зиялық одақ құру туралы келісімге қол жеткізді.
ЕурАзЭҚ негізгі міндеттеріне мына мәсе­лелер енеді: 1) еркін сауда тәртібі көлемін ре­сімдеу­ді аяқтау, жалпы, кедендік тариф қа­лып­­­тастыру және реттеу; 2) капитал қозғалы­сы еркіндігін қамтамасыз ету; 3) жалпы қар­жы­лық нарық қалыптастыру; 4) ұйым шеңбе­рін­де ортақ валютаға өту принциптері мен шарттары бойынша мәмілеге келу; 5) ке­ден­дік рет­теу­дің бірыңғайланған жүйесін құру; 6) мем­лекетаралық арнаулы бағдар­ламалар да­йын­дау және жүзеге асыру; 7) жалпы энер­гети­ка­лық нарық қалыптастыру; 8) қауым­дас­тық мем­­лекеттері азаматтарына оның барлық территориясында білім алу мен медициналық кө­мекте теңдей құқық беру; 9) ұлттық заңна­ма­ларды жақындастыру мен үндестіру және т.б.
Жалпы, ЕурАзЭҚ пен БЭК мақсаттары мен міндеттері өзара байланысты: ол – жалпы рынок пен біртұтас экономикалық кеңістік құру. Негізінен Біртұтас экономикалық кеңіс­тік – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының үш мемлекеті – Қазақстан, Ресей және Бело­руссияның экономикалық ықпалдастық жө­нін­дегі ортақ жобасы. Бұл ұйымды құру жө­ніндегі бастамалар 2003 жылдың 23 ақпа­нында қалыптаса бастаса, 19 қыркүйекте келісімге қол қойылды. Бүгінде бұл кеңістікке енуге Қырғызстан, Украина, Абхазия және Армения ниет білдіріп отыр.
Елбасы назарында Еуропа аймақтарымен қатар, Азияның стртегиялық жоспарлары да басым көрінеді. Тәуелсіздік жылдары ішінде Азия аймағындағы біршама саяси-экономи­калық идеялар іс жүзіне асты. Мәселен, 1996 жылдың 6 ақпанында Алматы қаласында Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі Кеңес (АӨСШК) шеңберіндегі 15 мемлекет өкілдерінің кездесуі өтті. Бүгінде бұл кеңес Азия құрлығындағы тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағыт­талған халықаралық форум болып табылады. БҰҰ Бас Ассамблеясының 47-сессиясында Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың бастамасымен ұсынылған бұл кеңеске 22 мемлекет мүше. БҰҰ, ЕҚЫҰ мен Араб мемлекет­тері­нің лигасы және 8 бақылаушы мемлекеттер арқылы қызмет атқаратын бұл ұйымның беделі ха­лықаралық деңгейде жоғары. Бұл шара ал­ғашқы бастамалардың бірі болса, кейінгі жылдары мынадай негізгі кездесулер ұйым­дастырылған: 1999 жылдың қыркүйегі – сырт­қы істер министрлерінің бірінші кезде­суі; 2002 жылдың маусымы – мемлекет немесе үкімет басшыларының бірінші саммиті; 2004 жылдың қазаны – сыртқы істер ми­нистрлерінің екінші кездесуі; 2006 жылдың маусымы – мемлекет немесе үкімет басшы­ла­рының екінші саммиті; 2008 жылдың тамызы – сыртқы істер министрлерінің үшінші кез­де­суі; 2010 жылдың маусымы – мемлекет немесе үкімет басшыларының үшінші саммиті.
Біздің еліміз аталмыш кеңеске 2002 және 2010 жылдар аралығында төрағалық қызметін атқарса, 2012 жылға дейін Түркия атқарды. Алдағы уақытта бұл Кеңес тек аймақта ғана емес, халықаралық деңгейде өз беделін жоғарылататынына сенімдіміз.
2002 жылдың 3-4 маусымы күндері өткен ұйымның маңызды бірінші саммиті жұмы­сына 16 мүше мемлекет (Ауғанстан, Әзер­байжан, Египет, Иран, Израиль, Қазақстан, Қырғызстан, Қытай, Моңғолия, Палестина, Пәкстан, Ресей, Тәжікстан, Түркия, Өзбек­стан, Үндістан) пен 8 (Австралия, АҚШ, Индонезия, Жапония, Таиланд, Вьетнам, Украина, Корея Республикасы) бақылаушы мемлекеттер қатысты. Осы жоғары деңгейдегі кездесуден бұрын көптеген елдер ғалымдары, сарапшылары мен сыртқы істер министрлік­тері­­­­­нің мамандары және БҰҰ, ЕҚЫҰ, Араб мемле­кеттерінің лигасы сынды беделді халық­ара­лық ұйымдар өкілдерінің ұзақ және еңбекті көп керек ететін жұмыстары жүр­гізілді. Саммитте ұйымның құрылтай құжаты болып табылатын АӨСШК Жарғысы, яғни Алматы Актісі қа­былданды. Құжатта мүше мемле­кет­тердің Азияда бейбітшілік, еркіндік пен өр­кендеудің шарттарындағы қауіпсіз­діктің жалпы және бөлінбейтін салаларын қалып­тас­ты­ру туралы айтылды. Бұл Үндістан мен Пәк­стан арасын­дағы кезекті қақты­ғыс­тардың өршу қаупі туындап тұрған кезеңдегі маңыз­ды қадамдардың бірі еді. Сонымен қатар, АӨСШК құрылымы мен институттары ай­қындалып, мемлекет басшылары арасын­дағы тұрақты кездесулер төрт жылда бір рет, ал сыртқы істер министрлері деңгейінде екі жылда бір рет өткізуге келісілді. Саммиттің екінші маңызды құжаты Терроризмді жою және өркениеттер арасындағы үнқатысуға ықпал ету жөніндегі декларацияны қабылдау болып табылады.
Жалпы, АӨСШК шақыру идеясын Азия аймағындағы мемлекеттермен қатар, Ресей Федерациясы, Қытай, АҚШ, Жапония, Авс­­тра­­лия, Түркия, Германия қызу қолдады. Мә­селен, ГФР-дің экс-вице-канцлері Йошка Фишер: «ГФР үкіметі Қазақстанның аймақ­тағы жағдайды реттеудегі саяси бастамасын қолдау­ға дайын» екендігін айтты. Иран Ислам Рес­публикасының бесінші президенті М. Хаттами АӨСШК бастамасы мен оның Азиядағы се­нім­ді бекітудегі рөліне жоғары баға беріп, елі­нің қолдайтындығын мәлімдеді. Ал Ресей Фе­дерациясының сол кездегі және қазіргі пре­зи­денті В.В.Путин АӨСШК форумын «өз уақы­тында өткізілген және жоғары дәрежеде пайдалы» деп атап көрсетсе, БҰҰ-ның 1997-2007 жылдар аралығындағы Бас хатшысы К. Аннан «үлкен жетістік» екендігін көлденең тартты.
2001 жылы Қытай, Ресей, Қазақстан, Тә­жік­стан, Қырғызстан және Өзбекстан басшылары негізін қалаған Шанхай ынтымақтастық ұйымы да аймақтағы беделді халықаралық ұйым болып табылады. Өзбекстан қатарға қо­сыл­ған­ға дейін ұйым 1996-1997 жылдары «Шанхай бестігі» аталып, бес ел шек­ара­сындағы ты­ныш­тық пен әскери саладағы сенім жөніндегі келісімдерді бекіткен болатын. Жалпы, бұл ұйым қалыптасуының алғы­шарттары ХХ ға­сырдың 60-жылдары КСРО мен ҚХР арасын­дағы шекара мәселелерін шешуге байланысты қалыптаса бастады. Кеңес­тер елі келмеске кеткеннен кейін саяси алаңда келіссөздер жүр­гі­зудің жаңа қатысушылары пайда болды. Қытай көршілес Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерімен террито­рия­лық мәселелерді өрке­ниет­ті жолмен шешкен соң, аймақтық ынты­мақтастықты жалғасты­рудың әріптестік ба­сым­дықтары арта түсті. Оның саммиттері 1997 жылы Мәскеуде, 1998 жылы Алматыда, 1999 жылы Бішкекте, 2000 жылы Душанбеде өтті.
Құрылысы нақтыланған және институт­тал­ған ұйым ерекшеліктеріне келсек, мәрте­белік қатынас жөнінде Солтүстік атланти­ка­лық келісім ұйымы (НАТО) секілді әскери блок қатарына жатпайды. Өңірлік саяси, мә­дени әрі экономикалық ұйым болып табылатын Оңтүстiк-Шығыс Азия елдерiнің ассоция­­циясы (AСЕАН) сынды аралық позиция ұстанбайды. Ұйымның негізгі міндеттері қа­тарына мүше мемлекеттер кеңістігіндегі тұ­рақ­тылық пен қауіпсіздікті бекіту, лаңкестік, сепаратизм, экстремизм және наркотрафикпен күрес, экономикалық ынтымақтастық, энер­гетикалық әріптестік, ғылыми және мә­дени өзара әрекеттестікті дамыту жатады. Елбасы Н.Ә.Назарбаев өткен жылғы «Болашақ­тың іргесін бірге қалаймыз!» атты Қазақстан халқына Жолдауында «ШЫҰ біздің белсенді қатысуымызбен құрылған болатын және біз оның нығаюы үшін барлық қажетті нәрсені жасауға тиіспіз. Мұның барлығы Қазақстан­ның өңірлік және жаһандық тұрақтылықты нығайтуға қосқан маңызды үлесі болады», деді. Былтырғы жылдың маусым айында табысты өткізілген мерейтойлық саммит сырт­қы саясатымыздағы кезекті жеңіс, елордамыз – Астананың халықаралық имиджін жоғары­латқан тағы бір қадам болды.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Ішкі және сырт­қы саясаттың 2003 жылғы негізгі бағыт­тары туралы» Қазақстан халқына Жолдауында: «Қазақстандағы дипломатия ЕурАзЭҚ, ШЫҰ, ОАЫҰ сияқты ұйымдар басымдығын бекітуге аса назар аударуы тиіс», деген болатын. Қазақстан өз тәуелсіздігінің 21 жылында бірқатар халықаралық ұйымдарға мүше болумен қатар, сол ұйымдардың қызметін жандандыруда белсенді рөл атқарды. Бұрнағы жылы Қазақстан Республикасының Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына сәтті төрағалық етуі соның айқын дәлелі. Ал Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Еуразиялық идеясы бастамасының үш тұғыры саналатын Еуразиялық экономикалық қоғамдастық, Азия­­дағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңес пен Шанхай ынты­мақ­тас­тық ұйымының халықаралық аренадағы мәр­тебесі қазіргіден де жоғарылай беретіндігіне толықтай сенімдіміз.

Мұрат НАСИМОВ,
Қызылорда «Болашақ» университетінің кафедра меңгерушісі.