12 Наурыз, 2019

Бұл кітап мені көп ойға салды

1550 рет
көрсетілді
17 мин
оқу үшін

Қазақстанның еңбек сіңір­ген қайраткері, Президент сыйлы­ғының лауреаты, белгілі қаламгер Қали Сәрсенбай Ұлыстың ұлы күні 22 наурызда алпыстың асқа­рына шығады екен. Осыбір ел­шіл, мемлекетшіл азаматтың ой-толғаныстарын ілгеріден бері қада­ғалап жүремін. Осыдан біраз уақыт бұрын оның «Шал мен шындық» деген кітабын бас алмай оқып шықтым. Қазір менің жазу үстелімде тұр. Анда-санда парақтап қоямын. Бұл кітап мені көп ойға салды. Ойлана келе жұртқа керек кітап жөнінде көңілге түйгендерімді қағазға түсіріп, ініге ілтипат ретінде аға басылымға ұсынуды жөн көрдім. 

Бұл кітап мені көп ойға салды

Жас кезімнен қалыптасқан әде­тім – кітап оқу. Бұл менің ма­ман­ды­ғыма да сәйкес келеді. Біз­дің уақытымызда жақсы кітапты (мағынасына қарай айтып отырмын) іздеп жүріп, иесінен қиылып сұрап алып оқитынбыз. Онда да берсе, кейде бермей де қояды ғой. Жасыратыны жоқ, ондайда кітаптың иесіне (авторына емес – С.Оразбай) азын-аулақ азық-түлік (ет, картоп сияқты) беретін де кезіміз кездеседі. Өс­тіп өскен қа­зақпыз. Әдебиетке құштар­лы­ғымызды осыдан-ақ біле беруге бо­­лады. 

Мен бұрыннан Қали Сәрсен­байдың кітаптарын ұна­тып, қы­зығып оқып жүрген оқырма­нымын. Өнер адамдары туралы тұрақты қалам тербеп, өндіріп жазып жүр­ген осы саланың  бірден-бір жанашыры әрі жоқтаушысы. Жаны күйіп жазады. Жүрегімен тебіреніп айтады әңгімені. Өнер тарландары мен қоғам тұлғаларының өмірін, тағдырын, мәселесін қаузайды. Бүгінгі әңгіме арқауы болып отыр­ған «Шал мен шын­дық» ұзақ жыл­дан бері өзі қалам тербеп жүр­ген тақырыпты бір ізге түсіріп жүйе­ле­ген, жетілдірген, заманға сай соны ой­мен толықтырған жаңа із­де­ністің нәти­жесі іспетті. 

«Түсіме жылан кіріп жүр» деген толғамында былайша ой қозғайды.

«Құдайдың құдіреті, кейінгі кез­де түсіме жылан жиі кіріп жүр.­ Қазақ әдетте жыланды кие­лі  нәр­сеге балап жатады ғой. Ал­ мы­нау баяғы Сәбең айтатын­ «же­сең той­майтын, тойсаң да сұрап қой­май­тын» ұзындығы екі-үш метр жылан емес, кеспірі жаман-ақ, бір тұтам нәрсе. Өзімді жыланның жа­ғындағы шөпті алатын адамға ұқ­сатушы едім, мына пәлені ұс­тап алып, уысымда-ақ өлтіре са­лайын десем, судағы балықтай ұс­татпайды.

Бірде  мойныңа алқызыл галстук секілді орала кетеді де бір­­­тіндеп қыл­қындыра бастайды. Бірде аузыңнан шы­ғады, бір­де ар­тыңнан шығады,  бірде қол­тығыңнан шығады, бірде ішіп отыр­ған тамағыңнан шығады, енді бірде арқаңды құмырсқаша жыбырлатады, бірде шаққысы келеді, бірде жолыңнан қаққысы келеді, бірде арбайды, бірде қар­­ғайды, әйтеуір саған әбден жақ­қысы келеді, қысқасы сенімен құшақ­тасып жатқысы келеді.

Бір ғажабы, о заман да, бұ заман, жыланның күлгенін, күлім­сірегенін кім көрген? Ал мына жы­лан­ның күлім­сіре­гені біртүрлі қа­сіреттей кө­рініп, әбден жүйкеме тиіп, жанымды қоярға жер таппаған соң, оның үстіне ныспысын да жете біле алмай жүдә басым қатқан соң, ырымшыл қазақ емеспіз бе, түс жорушыға барайын. Ол кісі екі көзін тарс жұмып алып, біраз теңселіп отырды да: 

– Е, байғұс балам, менің айтар екі тілегімді тыңдасаң, шақшадай басың шарадай болатын түгі де жоқ. Сая­сат­пен айналыспағаның жөн болар еді, одан да ел аралап саяхатпен айналыс. Бұл – бірінші тілегім. Екінші тілегім: теледидар көрмегенің дұрыс, – деді.

Түс жорушы шынында ақыл­­ды адам екен. Мен саясатпен айналыс­пауға, те­ле­дидар көрмеуге тарс бе­кін­дім, содан бері ұйқым тыныш. Ал сіздер ше? Түс­теріңізге жылан кі­ріп жүрген жоқ па?». 

Шынында да бар «пәле» осы теледидардан келіп отырған сияқты. Қызыл-жасыл, у-шу бірдеңе. Тү­гіне түсінбейсің. Музыкасы шетелдікі, сөзі қазақтікі дей ме, әйтеуір бір қойыртпақ. Қазіргі жастар (бәрі емес, әрине) әнді ырғақпен, әуенмен емес, ұлып айтатын болды. Не айтып тұрғанын өздері де білмейтін болса керек.

«Дәстүр сақталмаған  жерге жын-шайтан үйір» деп  ашынады автор. 

«Бір тойда отырмыз. Ортаға үлкен­дігі үйдей жерді алатын торт алып келді. Тортты айнала қап­татып балауыз жағып қойыпты. Бір уақытта жұрт жабылып жүріп жа­нып тұрған шырақ­ты өшірді. Үр­леп жүріп, өз отын өзі өшір­ді. Ырым­ға жақсы ма? Жақсы емес. Бұл қа­зақтардың «өз отыңды өшірме» деп кеткен Оралханды оқы­мағаны өз алдына, еуропалық  дәстүрде той өт­кізуге бет бұруы біраз­дан бері қалыптасып келе жатқан жағдай...
Қазіргі өзіміз көп баратын үй­лену тойларында дәстүрдің қа­ра­пайым деген түрлерінің өзі сақ­тала бермейді. Көзіміз үйренген кө­рініс – қаптаған тамада, әртіс жалдау, бірін-бірі жата келіп мақ­тау, қысқасы, қып-қызыл бәсеке. Той­дан тобықтай тағылым түйе алмай, түңіліп қайтасың. Дәс­түр сақталмаған жерге жын-шай­­тан үйір. Дәстүр  қандай бо­ла­ды, қалай дамиды, қалай жаңғы­рады, ұрпақтан-ұрпаққа қалай жал­ғасады?..». 

Авторды алаңдататын осы сұ­рақ­тар. Дегенмен әрі қарай дәстү­рімізді жалғастырып, жаңғыртып отырған жұртшылықтың да бар екені айтылып, оған нақты мысал келтіріліп, енді осы игілікті жаңалық еуропашыл қазақтарға да жұғысты болуын  сөз етеді.

«...Осы күндері, шынымды айта­йын, Ресейдің теледидарын көріп жаным қалды. Задорнов, Петросян, Галкиндер қандай?! Задорнов айтады: «Ресей жойылып кетсе де, жемқорлық, мафия жойылмайды. Егер жемқорлық, мафия басқа жерге көшіп кетсе, сол жерден Ресей бас­талады», дейді.

Міне, сахнадағы шындық қалай айтылады? Сатира тек күлдіру емес, күрсіндіру де ғой. 

Біздегідей «Мафия жойылсын!» деп бәрімізге атам заманнан таныс көрі­ністі қайталап, қайтадан арзан, салмақсыз күлкіге айналатын адам­нан қандай әсер алдыңыз? Біздің Үмбетбай Уайдаұлы, Кө­пен Әмірбектер қайда? Осылар За­дор­новтан асып кетпесе, кем түс­пейді. Әлде көрсеткісі келмей ме, айт­қызбай ма?..». 

Жазушының «Орта бойлы, орта ойлы көрермен» деген толғамы­нан үзінді бұл. Шындық бетке­ ұрып тұр­ған жоқ па? Қазіргі біз­дің сахналық әзілдерде түйін, тұ­жы­рым жоқ. Көрер­менге не ай­тып, олардан не талап етіп отыр­­ғанын түсінбейсің. Тақырып аясы тар, отбасы, ошақ қасынан әрі ас­пайды. Шынтуайтына келгенде әзіл-оспақтан гөрі оспадарсыз кө­ше­нің әңгімесіне немесе желөкпе жең­гейлердің өсегіне ұқсайды.

Кітаптан ойып орын алған «Пар­­тиялар алдымен Абайды оқы­­сын», «Шал мен шенеунік», «Сая­­си күреске емес, рухани кү­рес­ке тоймасақ керек еді», «Түлен түрт­кендер мен түнде көлеңке іздейтіндер», «Досы жоқ заман», «Тұлға топқа емес, ұлтқа қыз­мет етеді», «Коррупцияның кү­ретамырын тіліп жіберетін бір өткір алмас керек» деген ойтолғам тақырыптары еріксіз елең еткізеді. Тың, батыл тақырыптар. Бүгінгі заманның үнін, қоғамның тынысын, онда өмір сүріп жатқан жаңа уақыт адамдарының бейнесін бұлжытпай, сол қалпында көрсететін дүниелер екені даусыз. 

«Тұлғатану» бөлімінде Қазақ елінің бүгіні мен келешегі үшін қыз­мет жасаған, ұлттың рухани бай­лығын сақ­тап қалу жолында аянбай кү­рес­кен өнер мен мә­дениет және қоғам қайрат­керлері ту­ралы терең­нен қоз­ғалып айтылады. Мұхтар Әуе­зов, Шәкен Ай­манов, Өзбекәлі Жәні­беков, Зейнолла Қабдолов, Қадыр Мырза Әлі, Тұманбай Молдағалиев, Асанәлі Әшімов, Ғазиза Жұбанова, Шерхан Мұртаза, Ақселеу Сей­дімбек, Оспанхан Әубәкіров, Әзір­байжан Мәмбетов және басқа да қазақтың өнер мен мемлекет қайрат­керлерінің әрқайсысы кемі бір-екі кітапқа арқау болатын тұл­ғалар. Автор ұзын арқау, кең тұ­сауға салмай, қысқа да нұсқа етіп жазып, сол шағын жазбасының өзі­мен тау тұлғалардың мінезін, қай­­рат­керлігін, отансүйгіштік қа­сиетін шынайы жеткізе білген. Мұ­ны Қа­лидың шеберлігі десек те болады.

Қали қоғамның тынысын, әлеу­меттік болмысты тамыршыдай дөп басып сезінетін сергек, сирек  қа­ламгер. Ол қоғамның, егемен елінің бірден-бір жанашыры. Сол себепті келеңсіздіктерге төзбейді, барынша әшкерелейді. Қалидың пайым­ды пікірі кім-кімді де бейжай қал­­­­­дырмайды, қайта намысыңды жа­­нып, құлшынысыңды күшейтеді.

«Шал мен шындық» деген ша­ғын толғамына назар аударайық (ық­шамдалып алынды). «Қазақ елі тәуелсіздік алған күннен басталған сая­си кеңістіктегі тартыстарды он шақты вагонға тиесеңіз, оны тұтас составтар да тарта алмай, сал­мағынан қара жер қайысар еді. Сол тартыстардың бәрін жү­регіне жиып, қайыспай жүрген бір қарапайым адам бар. Бұл кі­сіде атақ та жоқ, байлық та жоқ. Бұл кісіде өзгеде жоқ намыс бар. Кейбіреулердің ойы да, көзқарасы да өзгеріп тұрады, тіпті керек болса намыстың өзін кейде аяқасты ететін жағдайы болады. Ал бұл кісі өзгермейді. Сол көзқарас, сол намыс. Қазақтың қалақтай ғана қа­ра шалы қара нардың жұмысын жа­сап жүр. 

Әуелде ұлтшыл болғысы-ақ ке­ліп, бүгінде шатаса бастаған кей­бір шалдарымызға осы кісі үлгі. Жастарды жазғырғыш кейбір шал­­дар өз қатарынан үлгі алса деп ой­лайсың кейде. Бұл кісіні шал деуге аузың бармайды. Себебі оның істегенін отыздағы жігіттер әлі істеген жоқ. Денсаулығы да, тұрмыс-тіршілігі де алағай-бұ­лағай азаматқа ақиқат жолында күресу дегеннің қандай болатынын санаңызға сыйдырып, көз ал­дыңызға елестете аласыз ба? Кей­біреулер газет шығарып, ұлт намы­сын жыртқан болып, ірі сөйлей ал­май, өсектің өртін қаулатып, тек біреулерден өш алу үшін ғана кі­жініп, күшеніп сөйлеп жатқанда бұл кісі де «Казахская правда» га­зетін шығарды... Өз қаржысына, өз қал­­тасынан. Денсаулығына қимаған ақшаны газетке қиды. Газет бол­ғанда қандай газет! Қанша рет сот пен оттың ортасына түссе де­ газеті шығып келеді. Ол ұлт на­мы­сын әлдекімдердей жеңіл сөзбен, тайыз біліммен, біреудің ың­ғайына жығылумен емес, өзінің үл­кен сөзімен, терең білімімен, биік мәдениетімен көрінгенге жал­тақтамай, турашылдығымен қорғап келеді. Адам таңғалатын жағдай. Кей­де қаптаған қызметкері бар кей­бір басылымдар айта алмаған сөзді осы кісі айтады және қалай айтады!

Мынадай бір сөзді айтсақ, қазір ештеңеге де таңғалуға болмайды ғой, дерсіз. Ұлт намысы үшін өз кеңістігінде жалғыз күресіп келе жат­қан, жетпістің қыр желкесіне шық­қан ақиқаттың Алда­нына жұрттың бәрі (10 мың адам) алып жат­қан бір медаль да бұйырмапты. Тәуел­сіздікке әркім әрқалай үлес қоса­ды, ал Әйімбетовтің жөні бөлек еді ғой...

Көше бойымен көптің бірі болып, шынашақтай ғана бір шал ке­тіп барады. Шындық кетіп барады. Қай жерге дейін барар екен…».
Осы сөйлемдерді оқығанда тұ­ла­бойың шымырлап кетеді.

Қалидың қай ойтолғамын алсаң да ата дәстүрімізді айтудан бір жа­лықпайды. 

«Біреулерге дәстүр туралы айт­саң, ескілік туралы айтып отыр деп ойлайды. Дәстүр қай кезде де жаңғырып, жаңаша дамып, тір­шіліктің әр тұсынан көрініс беріп отыруы тиіс. «Хабар» телеарнасынан Бақыт Жұмаділов жүргізетін «Асыл арман» хабары кісінің ұдайы бір сағыныш сезімін тербеу­мен болады. «Дос-Мұқасанды» тың­даған сайын қазақтың таза қал­пын, текті өнерін сағынасың. «Дос-Мұқасанды» неге сағынамыз? Өйткені «Дос-Мұқасан» қазақтың дәс­түрлі әндерінің бекзат болмысын жасады...», – деп жазады «Жалғыз... » деп аталатын ойтүрт­кісінде. 

Намысты жанитын жігер. Жігер қайдан күш алады?  Оған күш-қуат, қайрат беретін шындық. Шыншыл адам қашанда қуатты, еркін, көңілді. Бірақ шындық жүрген жерде жа­­рамсақ  жалғандықтың да жүретіні рас қой. Ол жай жүрмейді, алды-артын тұмандандырып, шындықтың жү­зін тұмшалап жү­реді. Шындықтың шыр­малғанын көрген жігер намыс­ты жаниды. Намысты оятатын кім? Әрине өр­шіл ой, отты сөз. Олар еркін ойлы, ісі ақ (іші де ақ) әділдікті ар санаған қаламгердің аузынан шығады, қаламынан туады. 

Қалидың кітабының атын «Шал­ мен шындық» деп қоюында да бір мән болса керек.  Шал деге­ні­міз – жалпы қартайған, қо­лына таяқ ұстаған дәрменсіз жан­ ғана емес, өмірден көргені көп, түйгені мол адам. Айыбы – қарт­тығы, қажығандығы шығар. Ал Қали­дың шалы мүлде басқа. Бұқар жы­раудың, Төле, Қазыбек, Әйтеке би­лердің өнегелі өсиетін көңіліне то­қыған, Махамбет пен Абайдың жырларын оқыған білімі дария шал. Қалтасында қос-қос дипломы бар шал. 70 жылдық бодандықты басынан өткерген, тәуелсіздікке дөп келген шал. Автор үш ғасырда қо­лымыз әзер жеткен елдің шын­дығын осындай абыз шалдың көзі­мен­ көріп, сөзімен жеткізіп отыр ғой. 

Қали шындықты Шал бейне­сінде алып отыр. Негізі шал мен шындық егіз ұғым. Бірін-бірі толық­тырып, біріне-бірі сәулесін шашып тұрған қос құдірет. Бүгінгідей шындықты шырақ алып іздеген заманда осындай шалдар керек-ақ. Менің көптен бері тұшынып оқы­ған кітабым осы «Шал мен шын­дық» болды...

Осы өз пікірімді топтастырған мақаламды аяқтап қалған кезімде «Алматы ақшамының» жаңа саны үйге келді. Жазуымды тоқтата са­­лып, қолыма сүйікті газетімді алып парақтай бастадым. Бірдеңе із­де­­гендеймін, не екенін өзім де білмеймін... Міне, таптым! «Ақ­шам­ның» бірінші бетіне, өзінің үйреншікті орнына Қалидың жаңа ойтолғамы басылыпты (№16, 6 ақпан, 2018 жыл). «Бiр қазақты қуанта алмасақ...» деп қойыпты тақырыбын. Жүрекке жақын, қа­зақы, жігерлі сөз. Оқып шықтым. Маз­мұны мынадай: 

Көп балалы отбасынан шыққан, бiр басына жетерлiк бiлiмi де, бiлiгi де бар бiр азамат жұмыс iз­­деп көп қиналады. Бармаған жерi, ашпаған есiгi қалмайды. Оны әсіресе түрлi сылтау, түрлi кедер­­гiлер шаршатады. Әйтсе де ол қажымайды, өмiрден тү­ңiлгендей кейіп танытпай, қайта жі­герлене түседі. Ақырында оның бойындағы қайсарлығы, бiлiмi, бiлiгi конкурстардың бәрiнен мү­діртпей алып шығады. «...Айтпағым: осы кiсiнiң қызметке тұруына пейiлдi болған бiр басшы азаматтың еңбегi едi. Ол оның осы ерекшелiктерiн көре бiлдi, жасына қарамай, басына қарап, қоғамға керек азамат екенiн тани бiлдi. Бұл бiздiң қоғам үшiн басшы адамға ең керек қасиет, талап екенiн кейде ойлай бермеймiз ғой. Осыны әлгi кiсi көрдi. Әсiресе «бiр қазақты қуанта алмасақ, несiне отырмыз бұл жерде» деген сөзiн айтсайшы» деп ойын түйіндейді автор.

Кішкентай ойтүрткіде те­рең астар, үлкен намыс бар, ел­ді мейірімділікке үндейтін, қайы­рымдылыққа шақыратын  жылы леп бар. Шағын болса да шашатын шуағы мол, білдей бір әде­би жанрдың (әңгіме немесе новелла) жүгін көтеріп тұр... Мен бұл көріністен не аңғардым. Шын­дықтың шырайын шығарған «Шал мен шындықтың» жалғасы жазылып жатқанын аңғардым. Лайым, жазар көбейсін, Қали бауырым! Қаламыңа қанат бітсін, қадамыңа құт бітсін!

Сәбит ОРАЗБАЙ, 

Қазақстанның халық әртісі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты