Таным • 13 Наурыз, 2019

Азаттық жолындағы арпалыс

1434 рет
көрсетілді
8 мин
оқу үшін

Өткен ғасырда ғаламдық саяси құбылыстар салдарынан ең көп зардап шеккен ұлттың бірі – қазақ. Ежелгі мекен, атажұрттағы қандастар ресейлік және кеңестік отарлаудың кері әсерінен адам айтқысыз апатты бастан кешірсе, шекара асып, шетелге ауып барған қазақтар да қилы-қилы қиыншылықтарға тап болды. 

Азаттық жолындағы арпалыс

Соның бірі – 1940 және 1950 жылдары Шыңжаң өлке­сінен сая таппай Ти­бетті көктей өтіп, Үндістан-Пәкіс­тан өлкесі Кашмирге табан тіреп, зор­лық-зомбылықтың неше алуан түрін көріп, 1952 жылы 13 наурызда (дәл бүгін оқиғаға 67 жыл толып отыр) Түр­кия Республикасының президенті Жәлел Баяр мен премьер-министр Ад­нан Мендерес бастап, үкіметтің 16 министрі қол қойған «Үндістан, Пә­кістан және Сауд Арабиясында босып жүр­ген шығыстүркістандық қа­зақтарды Түр­кияға қоныс­тандыру» туралы тарихи шешім қабылдағаннан кейін, жо­ға­­­­рыдағы босқын қазақ­тардың соң­ғы легі 1954 жылы Анадолы топырағына тұ­рақтады. Міне, биыл осы бір тарихи оқи­ғаға да 65 жылдың жүзі болыпты. 

Шыңжаң Алтайынан дүркірей көтеріліп, әлемдегі сусыз шөл Такла-Ма­канды басып, құзар шың Гималайды асып, ақыры Түркияға ірге көмген жоға­рыдағы қазақ көші жайлы сол кездің өзін­де шетелдік тарихшылар кітап жазды. Соның алғашқысы – америкалық зерт­теуші Милтон Дж.Кларк. Бұл адам 1951-1952 жылдары Кашмирдегі босқын қа­зақ­тар арасында бір жыл болып, 1954 жылы АҚШ-та шығатын «National Geographic Magazine» журналына мақа­ла жарияласа, ағылшын журналисі һәм тарихшы Годфри Лайас босқын қа­зақ­тардың бастан кешкен тағ­дыры жай­лы 1956 жылы Лон­­­донда «Kazak Exodus» атты бі­регей еңбек жазып, жарық­қа шы­ғар­ды. Автор бұл кітабында Қытайдың қысымына шыдамай, шетке көшуге мәж­бүр болған қазақтың ауыр тағдыры мен қы­тайдың үстем саясатына қарсы со­ғыста айрықша ерлік көрсеткен қазақ баты­ры Оспанның өмірі мен ерлігін баяндайды. 

Аталған шығарма өткен жыл­­дың соңында ұлт тари­хын­ түгендеуші мем­лекет­­шіл аза­­мат әрі баспагер Бақыт­жан Бұ­қар­бай­дың жетек­шілігімен тұпнұсқадан қазақ және орыс тілдеріне («Аспантау асқан үркін көш», «Вели­кий ис­­ход казахов») аударылып, 11-наурыз күні Алматы қаласындағы «Меломан Гранд» ­дүкенінде туындының тұсаукесер рә­сі­мі өтті.

Қалай десек те, қазақ тари­хының біз­ге белгісіздеу бір қыры жазылған кітап­тың ең әуелгі ерек­шелігі – шетелдік тарих­шы­ның ой-толғамы арқылы баяндалуы. Осы орайда, тарихи шығарманың қазақ оқыр­мандарына жетуіне мұрындық болып отырған Бақытжан бауы­рымыз­бен жүргізген шағын сұх­бат­ты назарла­ры­ңыз­ға ұсындық.

– Алтай қазақтарының жо­рық жолы баяндалған кітап­ты екі тілге ауда­рып, қазақ­стандық оқырмандар­ға олжа са­­луыңызға не себеп? 

– 2017 жылы ғаламтордан Алтайдан ауа көшіп, жарты әлемді басып өткен қа­зақ көші жайлы деректі кездестірдім. Әрі қарай індетіп көрсем, жаз­баның авторы ағылшын тарихшысы екен. Бұл оқиға жайлы бұ­рындары там-тұм­дап естігенім бар-тын. Сұрастырып көр­сем, кітап бұған дейін қазақстандық оқыр­манның қолына тимепті. Яғни, орыс не­месе қазақ тіліне аударылмаған екен. Осы­дан кейін шетелдік тарихшының па­йы­мымен жазылған кітап­ты отандық оқыр­манмен қа­уыштыру қажет деген ойға кел­дім. Өйткені кітаптағы таныс та­рихи есімдер, сондай-ақ автор си­пат­таған оқиғалар өзіме үлкен әсер берді. 

Ең әуелі жұмыс бастамас бұрын ме­нің көкейімде, бұл кі­тап қазіргі қоғамға керек пе, керек емес пе деген сұрақ тұр­ды. Әрине керек. Ендеше, бұл істі кім атқаруы керек? Жауап біреу – өзім атқа­руға тиіспін. Өйткені АҚШ-тың 25-ші президенті Теодор Рузвельттің «Қандай жағ­­­­­­дайда болсаң да, өзіңде бар дүниеден қолың­нан келетін нәр­сені жаса!» деген тәмсілі менің өмірлік қағидаларымның бірі еді. Қолымнан келе ме? Ке­леді. Кі­тапты дайындап шы­ғаруға ресурсым бар ма? Бар. Дәл қа­зір жасай аламын ба? Жасай ала­мын. Бұдан артық не керек? Міне, бү­гін істің оң нәтижесін көріп отырмыз.

Біз кі­тапты қа­зақ­­­шаға аудару үшін бай­қау жа­риялап, ж­ұмыс тобын жасақ­та­дық. Іріктеу қа­тал жүргізілді. Аудармашылар бес көр­сет­кіш бойынша таңдалды. Яғни, аудару жылдамдығы, мұ­­­­­­­­қияттылығы, сауат­тылығы, ұтым­­­ды шешімдер ұсына білуі, аудар­ма тілінің оқуға жеңілдігі на­зарға алын­ды. 

Өтініш білдірген 30-дан ас­там үміт­кер арасынан жо­ға­рыдағы бес талапты қана­ғат­тан­­­дыратындар қатарында үш адам, яғни Нұргүл Есенгелді, Сағат Жүсіп және Ермек Хан­кей болды. Нұр­гүл қа­зақша те­лебағдарламаларға редак­тор­лық етіп жүрген білікті ма­ман бол­са, Сағат ағамыз ба­­­йырғы қа­­­лам­гер, ал Ермек филоло­гия­­ ғылымдарының кан­ди­да­ты,­ Мұхтар Әуезов атындағы Әде­биет және өнер институтының аға ғылыми қызметкері. Үшеуі де өз ісінің үздік мамандары.

– Бір кітапты үш адам аудар­­­­­­ғандық­тан­ мәтіндік ауыт­­­­қу­лар болуы заңды. Бұл мә­­­­се­­­­ле қа­лай реттелді? 

– Бір кітапты үш адам аударған соң,­ әрине үш түрлі стилистика болады.­ Сол себепті, аударма мәтіндердің біртек­ті­лігін әуелі өзім бір қарап шықтым. Одан кейін сөз-сөйлемдерді бір-біріне үйлес­тіріп, толық редакциялау жұмысын тіл білімі саласында 40 жылдан астам уа­қыт еңбек еткен Жанат Әлмағамбетова апа­йы­мыз атқарып шықты. 

– Ал орысшаға кім аударды?

– Орысшаға өзім 10 күнде аударып шық­тым. Артынан бір ай уақыт мәтін сәйкестігін сараптадым. Өйткені туын­дының тұла бойы тұнған күрделі та­рихи оқиғалар жиынтығы. Кө­біне ғылыми анықтамалық ретінде түсіндірме, яғни сілтеме беру қажет болды. Оны кітапты оқу барысында өзіңіз де бай­қаған шығарсыз. Мұның бәрін сәтті атқарып шығуыма менің саяси білімім көп пайдасын ти­­гізді. Әсіресе автордың сөз сап­­тауы мен оның оқиғаларды бе­ру тәсілін, өзіндік көзқарас ерек­шелігін дәл беруге тырыс­тым. Аудару оңай болған жоқ. Тіпті бұдан кейін де осындай тәуекелге баруым екіталай. 

– Бұл кітап қазақ рухания­тына қосыл­ған сүбелі дүние еке­ні сөзсіз. Туын­ды авторы Ас­пан­­тау асқан қазақ­тармен қай жерде жолығып жүр?

– Годфри Лайас үлкен сүр­гіннен аман қалған қазақтармен 1954 жылы, яғни олар Түркияға қоныс аударған соң бірер айдан кейін кездесіпті. Ең бастысы, автор оқиғаның тірі куәгерлерімен жо­лығып, олардың көрген-біл­генін өз ауыз­дарынан жазып алған. Ең­бек­тің бас­ты құндылығы осында. Со­нымен қатар кітап­та қуғын-сүр­гін оқиғасымен қа­­нат­тас Алтай қа­зақтарының тұр­мысы, этнографиясы, салт-дәстүрі, өмір сүру әдебі, олардың күрес жүргізу стратегиясы жайында тың деректер кездеседі. Әсіресе, қазақтардың азат­тық­ жо­­лында басынан кешкен қиын­шылықтары өте шынайы суреттелген. Автор өзі әң­гі­ме­лескен адамдардың аты-жөні, есім-сойын атап өтуді ұмыт қал­дыр­­маған және кейбір түсін­бей қа­лудан немесе білместіктен кетк­ен кемшілік болса алдын ала кешірім сұ­рап, оған оғаштық деп қарамауды да ескерт­кен. 

– Кітап 1956 жылы Лондон­да ағыл­­шын тілінде жарық көр­­генін біле­міз, содан бері де 63 жыл өтіпті. Бұл жә­ді­гер­дің тұпнұсқасын қайдан тап­ты­ңыз?

– Кітаптың толық нұсқасын табу оңай болған жоқ. Оны сатып алуға менің үш есе қаражат ұсын­ғаныма қарамастан, сату­­шы кітапты бізге беруге ықы­лас таныт­пады. Ақыры, АҚШ-та тұратын досым арқылы кі­тап­қа қол жеткіздім. Бірақ кі­тап мұқабасыз келді. Біз кітап­ты шығармас бұрын ежелгі мұқабадағы фотосын дәл бей­нелеуді мұрат тұттық. Оны та­лантты фотограф Данияр Асыл­бектің арқасында толық орындай алдық. 

 Әңгімелескен Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ, 

«Egemen Qazaqstan»