Ұлттың бағы, ұрпақтың мақтанышы

Көбіміз жаңа дәуірге сай өмір сүруі­міз керек, артқа қарайлай бермей алға озу міндет, ескі етектен тартады, ол архаизм сөздер секілді сананы күңгірт­тен­діріп, жаңаны жатырқатады деп, сол кезеңнің кемелдігіне ұйып, оны үкілеп, көкке көтеріп жүргенде Дәркембай Шоқпарұлы: «...Қолөнер дегеніміз не? ...Ол − талай ғасырлар кезеңінен өтіп түрленіп, жаңарып келіп, атадан балаға мұра ретінде бізге жеткен дәстүрлі де қасиетті өнер. ...Қолөнер адам баласының әсемдікке, нәзіктікке деген ұмтылысын, сол бағытта табиғатты өзінше таңбалап бедерлеуін, сұлулықты іздеуге деген құштарлығын танытады. Ол арқылы біз үлкен рухани-эстетикалық тәлім алып, өнер әлеміне қанат қағамыз» − деген тұжырымын алға тартып, «Қазақ халқын жер жүзінің көп халықтарынан ерекше көрсететін қасиеті – ол мәдениеті мен өнері, әдет-ғұрып, салт-дәстүрі. Қазір жа­с­тар арасында Еуропа мәдениетіне елік­теу, солықтау үрдісі басым. Өз халқы­ның тілін, мәдениетін жете білмеген адам – басқа елдің мәдениетімен алыс­қа бара алмасы анық», − депті. Бұл нағыз ұлт ұлының ақиқат сөзі. Осы ақи­қат­ты сөзімен де, ісімен де дәйектеп, хал­қы­мыздың ою-өрнегін, тері, ағаш, металл өңдеу тәсілдерін, ер-тұрман, қару-жарақ, саз аспаптары, ыдыс-аяқ, өзге де ұлт құндылықтарын жасап, оның ежелгі дәуірден келе жатқан тарихын таратып, қолдану жолдарын, тұтыну ерекшеліктерінің ғылыми негізін жазғаны және бар. Арғы-бергі замандардағы жұртымыздың баға жетпес қазынасын зерттеген өзге ел оқымыстылары мен өз ғалымдарымыздың, зиялыларымыздың еңбектеріне зейін қойып, хаттай болып сақталып қалған деректі шеберлікпен «тірілтіп», көргеннің көз жауын алатын дүниелер жасаған. Ел ішінде ес­керусіз қалған көненің көзіндей жәді­гер жауһарларымызды жинап, оны қай­та өңдеп, уақытқа қарай жаңғыртып, түр­лендіріп отырған. Әр жаңғыртқан туын­дылары туралы мағлұмат беруді де есте ұстаған. Айталық, қару-жарақ атауын­дағы қару ұғымына – барлық ұрыс құралы жатады десе, жарақты − қорғаныс құралы, яғни дулыға, сауыт, қалқан, жеңсе, тізе­лік, тағы басқа дейді. Қазақтың кезіндегі ер қаруы – бес қаруын: садақ, қылыш, найза, айбалта, шоқпар екенін, оны қолдану жайын нақтылайды. 

Иә, қазір ұлттық қолөнерді қолға алып жатырмыз. Бұл жалпыхалықтық дәстүрге де айнала бастады. Ол Елба­сын­ың Рухани жаңғыру жөніндегі идея­сы­нан ке­йін, тіпті кең қанат жайды. Бір кездері Дәр­кем­бай бір өзі шарқ ұрса, енді ұлт бо­лып ұйысу үстіндеміз. Қай­талап айтамыз, сол құндылықтардың қайта өмірге келуі мен жаңаруындағы бас­тау басында Дәркембай Шоқпарұлы секіл­ді ұлт ұл­дары тұрғанын ешкім жоқ­қа шығара алмаса керек. 

Сөз басында айттық, атакәсіпті ол нәсіп деп емес, ұлт құндылығы, бабалар қалдырған асыл мұра деп білді. Дүріл­де­ген кеңес дәуірінде шаң бас­тырып, жоғалтып алмайық деп, ел ішінен маржандай теріп, елдік сипатқа қайтсем жеткіземін деді. Оған бір мысал, аз-кем адамдар ғана айналысып, әрі кетсе малшы қауымға жүген, ноқта, қамшы өрумен шектеліп келген тері өңдеу ісін ғылыми тұрғыдан зерттеп, тері түрлерін ажыратып, пайдаға асыру жолдарын сараптап, қайсысынан қандай ұлттық бұйым жасауға болатынын тайға таңба басқандай анықтады. 

Осы арада Дәркембай Шоқпарұлы­ның бәрін өзім білемін демей, саз ас­паптары жөнінде жазып қалдырған адал сөзін еске түсіре кетсек дейміз. Ұлт­тық саз ас­пап­тарының білгірі, тіпті шы­рақ­шысы атан­ған Болат Сарыбаев тір­нектеп жиған 400-ден астам аспапты көзі барға көрсету үшін пәтерінен мұражай жасақтап, жанқиярлық ең­бек еткенін тілге тиек етіп, «шекпенді шенеуніктерден көзінің тірісінде лайық бағасын ала алмай кеткендігі өкініш­­ті-ақ...» − деп, 1979 жылы Венгрияға бар­ғ­ан сапарында А.Лящковский деген поляк жігіті ұстап отырған, атасынан мұра болып қалған мұражайды көргенін, оған бастап барған, қиянда жүрсе де қа­зақ жерін, қазақ жұртын түп-тамыры­на балаған, өмір тағылымы мол, мұрасы ұшан-теңіз, фәни дүниеден бақи дүние­ге аттанғанда қазақ топырағы бұйыр­ған Иштван Қоңыр екенін, онда әртүр­лі музыка аспаптарын байқағанда бір­ге болған азаматтар «Шіркін, болат­тай Болат ағаның коллекциясының негізін­де осындай мұражай бізде де болса ғой» − деп армандағанын еске түсіреді. Ол ойларын ұлтты түсінетін, Алаш рухты тұлға, сол кезде Мәдениет министрі­нің орынбасары қызметінде жүрген Өзбек­әлі Жәнібековке жеткізгенде бірден қол­дап, іске кіріскендерін, бұл бастама Д.Қо­наевтың да құлағына тигенде, ол кісі де құп алғанын, соның нәтижесінде Өзағаң­нан: «Дереу экспонаттар әзірлеу керек», деген нұсқау түскен соң, өзі бас болып, этнограф ғалымдар Х.Арғын­баев, О.Хаймолдин, көнекөз қариялар­мен кеңесе отырып, А.Хасенов, А.Құмаров, Қ.Егіз­баев, Ж.Үмбетов, М.Сыпатаев, Ж.Бай­жігітов, өзге де ізбасарлары­мен 60-қа жуық экспонатты әзірлеп, оған мұ­ра­жай­лардағы барды қосып, 1981 жыл­­дың 24 сәуірінде Ықылас атын­да­ғы Рес­пуб­ликалық саз аспаптар мұра­жайы ша­ңырақ көтергенін айтады. Болат Сары­баев­тай саңлақтың үміті ақта­лып, жолын жалғағандар жоралы істің даң­ғыл жолға түсуіне себепші болады. Сол мұра­жайдың жанынан құрылған фо­льк­лор­лық-этнографиялық «Сазген» ат­ты ан­самблінде қолданған зергерлік бұ­­йым­дар мен музыкалық құралдардың де­ні Дәркембайдың қолынан шығып­ты. Сөй­тіп иненің жасуындай болса да өз үле­сін қосқан екен. Ұлт жақсысының ұлт­­қа қажет іске дәнекер болғанын қалай айт­­сақ та жарасып тұр емес пе?! Мұн­дай ең­бек­­ті ол кезде екінің бірі атқармаға­ны анық. 

Кеудесі күркілдеп тұрса да сөзі зір­кілдеп тұратын заманда ұсталықты ұлық­таған Дәркембай Шоқпарұлы «Тәу етіп, төске сүйеп маңдайларын, Кәріптік ата­ма айтып жағдайларын. Түрлі бұйым соқтырып ақ әжелер, Таңғалып қағушы еді таңдайларын. Дүкеннің пірі – Дәуіт пайғамбарым, Атқарған көңілімен ойға алғанын. Қолдай гөр! Иә пірім! деп сыйынамын, Қолымда сақадай сай саймандарым. Мал қалмады әкемнен, талғалмады, Мақсұт еттім өнерді жалғағанды. Ден қойдым қолөнерге – атамұра. Айтшы кім, сол өнерге таңғалмады» − деп өз жа­йын өлеңмен айтқан ол он саусағынан мар­жандай төгілген жауһарларын өз жұртымызға ғана танытып қоймай, әлем­дік деңгейде өткен көрмелерге де қойған. Мысалы, Нью-Йорк халықаралық сауда орталығында өткен және Францияның Ренн қаласында болған «ЭКСПО-2001» көрме-жәрмеңкеде шебердің туындылары көптің назарын аударған. Сол секілді, салған суреттері мен қолынан түймедей түйіліп шыққан зергерлік бұйымдары, былғарының бабын тауып, оған ою-өрнек салып, таспа тіліп, тарамыс таратып жасаған заттары, ағаш пен металдан істеген туындылары өткен ғасырдың 70-жылдарынан бастап-ақ Венгрия, Чехо­славакия, Румыния, Үндістан, Бирма ел­деріндегі, Мәскеу, Новосібір, Омбы қала­ларындағы көрмелерден орын алған. Туындыларына Дәркембай ұста деп қол қоятын болған. 

Оның музыка аспаптарын жаңғыртып, ұлттық киім үлгілерін жасаумен қатар, тілек білдіргендермен тізе қоса отырып, мұражай ашуға ұйытқы болғанына да дәйек аз емес. Соның бірі, бұрынғы Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты, қазіргі Ұлттық университетте «Ақтұмар» мұражайын жасақтауға қол­ғабыс еткені еді. Ондағы «Әйел әле­мі» атты этнографиялық композицияда Дәр­кембай кеңесімен: кішкентай қыз бала, бойжеткен қыз, қалыңдық, ана, әже бейнесі, қазақтың жауынгер арулары секіл­ді бөлімдер, қыз, ана, әже тұтынатын дүниелер орын алған екен. 

«Жалғыз шапқан ат жүйрік» демей, Шоқпарұлы шәкірт тәрбиелеуге де көп көңіл бөліпті. 90-жылдардың ба­сын­да кіндік қаны тамған Ақши ауы­лы­нан «Асыл» атты еліміздің барлық өңір­лерінен − қазақтың киелі қолөнерін білсем, таныссам, үйренсем деп келген үлкен-кіші талапкерлерді оқытатын мектеп ашқан. Ол кейін «Дәркембай мектебі» аталып кетті. Ұлт қызметшісі, қолөнерді тірілтудегі өрен жүйрік, санасы сара саңлақ ол тұста Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академия­сында профессорлық қызметті қоса атқарыпты. Өз мектебіндегі талапкерлер мен студенттерге қатар білім бере жүріп, ізденушілерге, қалың қауымға керек деп 200-ден астам мақала жазған. «Ер қанаты», «Өрім өру», «Домбыра жасау», «Қазақтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері», «Бесікке бөлеу», «Қазақтың қолданбалы өнері», «Қазақтың қол өнері», сонымен қатар «Ай-алқа» атты өлең кітабын жарыққа шығарған. Салған суреттері, жасаған мүсіндері өз алдына бір әлем. Оған қоса ұлттық өнердің отын сөндірмей, ошағын қоздатудың жолдарын насихаттап, үйренсең білесің, білсең жеңесің деп, ұлт қолөнерінің әліппесін өзі ұсталықтан бастағанын, ұстамдылық адамды, шыдамдылық­қа тәрбиелейтінін, шыдамдылықтың шыңына жеткен адам ғана шеберлікті жетік меңгеретінін айтып, «Шебердің қолы ортақ» атты бағдарламаны теледидардан жүргізгені жұрттың есінде болар. Асанәлі Әшімовтің режиссерлығымен қойылған «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» көркем фильмінде Қарабайдың бейнесін келістіре сомдап, Б.Қайырбековтің «Шебер­дің оралуы», Н.Ахтановтың «Зер­герлер» деректі фильмдеріне де атсалыс­қан екен. Осынша тірлікке бой алдырған азаматты сегіз қырлы, бір сырлы емес, сексен қырлы десек, жараспай ма? 

Осы жерде атажұртындағы өзі ірге­тасын қалап, түптің түбінде қазаққа қыз­мет етсін, ұрпақ ұйытқысына айналсын деген ізгі ниетпен шаңырағын көтер­ген Дәркембай Шоқпарұлы атын­дағы мұражай туралы айтар болсақ, оның жалпы көлемі 365 шаршы метрді құрайды. Бұл күндері мұражайда 2400 экспонат бар. Экспозициялық зал көлемі − 210 шаршы метр. Көрме залдарындағы: «Жігітке жетпіс өнер де аз», «Үй жиһаздары мен ыдыс-аяқ», «Халық саз аспаптары және зергерлік бұйымдар», «Саятшылық және аңшылық», «Ер-тұрман, қару-жарақ, құрал-саймандар», «Дәркембай Шоқпарұлының үй жиһаздары» деген 6 бөлім жұмыс істеп тұр. Бөлмелердегі атына қарай топтастырылған заттар да, жазылған анықтама деректер де, өлең­дерімен астастырылған тұстар да – бәрі келісті де көркем. Берер тағы­лы­мы, үйретер үлгісі өлшеусіз. Бір адам­­ның осынша құндылықты жинап, рет­ке келтіруі ерлікке пара-пар іс, тіпті жан­кешті жұмыс екені еш дау тудырмай­ды. Бағалай алсақ – ұлттың бағы, ұрпақтың мақтанышы. Шіркін, бар қазақ Дәркембайдай зерек болса, ешкімге есеміз кетпес еді. 

1946 жылдың 23 мамырында өмір есі­гін ашып, 60 жастың белесіне 3 күн қалғанда, нақтылай түссек, 2006 жыл­­дың 20 мамырында бақилық бол­ған Дәркембай Шоқпарұлының ұлт қа­зы­насына қосылған бай мұрасы азат елдің олжасы десек, қателеспейміз. Оларды жұртқа әр қырынан танытуға, жеткізуге, ісін жалғап, атын жаңғыртып, ұрпаққа үлгі етуге қазір кең жол ашылды десе болады. Оған мүмкіндік берген Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың рухымызды оят­қан мақалалары дер едік. 

Осындағы ұлы идеялар негізінде Дәркембайдай зиялы әкенің, ұстыны бөлек ұстаның, шынайы шебердің ой-а­рманын жалғап, өзі кеткенмен, көзі, артындағы сөзі болып, өнегесін өріс­тетіп жүрген ұлы, өзі де суретші, этно­дизай­нер Дәулет Дәркембайұлымен жүздес­к­енімізде, ол әке аманатына адал екенін аңғартты. Дәркембай мұра­жа­йын­­дағы жұмыстарға тоқталып, өзі­мен бірге жоғары білімді Мәди, Ринат, Жан­болат, Дәулетбек, Мақпал секілді ұлт құнды­лық­тарының құнын білетін өрімдей жас аза­мат­тардың аз айлықты қанағат етіп, қыз­мет жасап, жәдігерлерімізді зерттеп, жаңғыртып, үлестерін қосып жүр­ге­нін айтты. Неше түрлі көрмелерге әке мұрасы­мен қоса, өздерінің де қол­дарынан шыққан дүниелерін апарып қоятындарын жеткізді.

Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың «Ұлы даланың жеті қыры» атты еңбе­гіндегі «Өз тарихына деген мақтаныш сезі­мін ұялатып, отаншылдық тәрбие беру мектеп қабырғасынан басталуы тиіс. Сондықтан мектептер мен барлық өңірлердегі өлкетану музейлерінің жанына тарихи-археологиялық қозғалыс­тар құру маңызды», деген сөзін алға тартып, «Ұлы дала» атты ежелгі өнер және технологиялар музейін ашуға толық мүмкіндігіміз бар» − деген байламына ден қойып, әкесі іргесін қалап кеткен мұражай жанындағы мектепті заманға қарай қайта жасақтап, ресми түрде ашылса деген тілегін білдірді. Ол «Шамамыз жеткенше, әке мектебіне, мұ­ра­жайына келген азаматтарға жағдай жасаймыз. Алыс өңірлерден үйренсек деп ат арылтып жететіндер де бар. Олар­ды өз баспанама орналастырудан басқа амалым жоқ» деген Дәулеттің сөзінен ке­йін, шағын білім беру ұясын ел деңгейін­­дегі ұлттық қолөнер мектебіне айнал­дыр­сақ, тіпті мұражай жанына ша­ғын қалашық тұрғызып, мектеп пен шеберхана жұмысымен ұштастырсақ, Елбасы айтқан дуалды оқыту үрдісі қолөнер бойынша да қалыптасар еді, мұны есті адам ескерсе, есе кетпес еді деген ой мазалағаны рас. Ондай игі қадам ауылды көркейтіп, қаншама маманға жұмыс табылып, Алматыдан 60 шақырым жердегі мекенге келушілер көбейіп, туризм дамып, кеткен шығынның орны толар еді. Әрине, кей азаматтар орындалмайтын іс деп қалса, біз Абай бабаны еске түсіріп, «Ондай болмақ қайда деп, Айтпа ғылым сүйсеңіз», деген сөзіне сүйеніп, ұлт құндылығына Мемлекет басшысы ерекше көңіл аударған тұста ниет болса, болмайтын іс жоқ дегіміз келеді. Оның үстіне Президент Нұрсұлтан Назарбаев жақында Жастар жылының ашылу салтанатында ұрпаққа үлкен үміт артып, оларға ерекше мән беру керектігін, ауыл-елді көркейту үшін «Ауыл – ел бесігі» жобасы аясында инфрақұрылымды дамы­тып, жергілікті жерлердің кадр­лық әлеуетін күшейтуді тапсырып, «Мем­лекет қоғамда жасампаздық, бастамашы­лық, шығармашылық, еңбекқорлық рухын қалыптастыруға баса мән береді. Халқымыздың «Ақыл – жастан, асыл тас­тан» деген нақыл сөзі бекер айтылмаған. Біздің жастарымыздың бойында мұндай қасиеттер бар», деп зор сенім білдірді. Дәркембай ісін ілгері сүйреп жүргендер жастар екенін еске сала кетейік. Дәркем­бай Шоқпарұлының өнегесін үлгі етіп, мүмкіндік жасасақ, ауылға жастар бет алып, Президент айтқан халықтық іс шешімін табары анық.

Біз шебердің жарық көрген кітап­тары жайында айт­тық. Әлі де кезегін күтіп жат­қан еңбек­­тері аз емес. Оның қатарында «Қазақ­тың ұлттық саз аспаптары», «Ою-өрнек теориясы», «Этнографиялық этюдтер», өлең­дері, өзге де жазбалары жетіп-арты­лады. Егер көзіқарақты, ойы алымды аза­маттар Дәркембай Шоқпарұлының бар мұрасын жинап, бірнеше том етіп шығарса, ұлт құндылығына қосылған мол мұра болар еді. 

Жалпы, Дәркембай мұрасы өлшеусіз байлық. Сол байлықты өзі жер басып жүрсе, құнын естір құлаққа құяр еді. Амал не, ұлының үні көп жерге жетпей жүрген секілді. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Ұлы даланың жеті қыры» мақаласында қадап айтқандай, «Бүгінде төл тарихымызға оң көзқарас керек» екені сөзсіз. Бұл сөзге бақсақ, Шоқпарұлының ұлт тарихына қосқан орасан үлесін, жеке адамның тірлігі демей, жетелі жұрттың арнасы кең қазынасына қосылған дүние деп біліп, қай-қайсымыз да білек сыбана қолдасақ, қолөнердің көп сыры ашылып, жақсы дүниелердің жарыққа шығары хақ. 

Осы арада мына бір ұсынысымызды да білдіре кетсек дейміз. Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданы, қолөнер шеберінің туған жері Ақши ауылымен іргелес жатқан Бәйдібек елді мекеніндегі екі білім ордасының бірі Н.Островский атында. Осы білім ордасына ұлтым, жұртым, халқым, оның мол қазынасын қайтсем сақтап қаламын деп бүкіл саналы ғұмырын арнаған Алаш текті арысымыз Дәркембай Шоқпарұлының атын беріп жатсақ, нұр үстіне нұр болар еді. Бұрын бұл мәселе көтеріліп барып, аяқсыз қалыпты. Асылын ардақтаған халықтық үлгіге бағып, ел-жұрт, ауыл, аудан, облыс басшылары қайта қолға алса, ештен кеш жақсы болары сөзсіз.  

«Егер өнер-білімді үйренуден қаш­сақ, ол надандық болар, жақсылық бол­мас. Мен өнер-білім үшін орысшыл­мын», деп­ті дана Абай. Орысшыл дәуір­дің өзін­де қолөнерге бар ғұмырын арна­ған Дәр­кем­бай Шоқпарұлы да Абай сөзі­не зейін қойып, зердесіне түйіп, бір институт атқаратын істі іркілмей іл­гері сүйрегені ақиқат. Енді осы ақиқат тір­ліктің заман тала­бы­на сай түлеуіне, жаңаруына, түр­ленуі­не қамқор болсақ, қыр-сырына ден қой­сақ, арысымыздың ажары ашылып, қал­дыр­ған қазынасы халық игілігіне жарап, ұлтт­ық мұра толығып, ол ұрпақтан-ұр­пақ­қа жетіп, «Халықтың игі дәстүрі – біз­дің асыл мұрамыз» (Б.Момышұлы) де­ген сөз шын­дықтың шырайын кіргізер еді. 

Сүлеймен МӘМЕТ, 

«Egemen Qazaqstan»