Osy jazýdy oqyǵan belgili túrkolog-ǵalym Altaı Amanjolov kóziniń tirisinde atalǵan jazý tóńireginde suhbat bergeninde ǵalymnyń sózin áldebir basylymdar burmalap, tól órkenıetimizdiń bastaýyn parsy tarıhynan izdegen lázim degen sypatta «keńes» aıtqany este. Sondyqtan Memleket basshysynyń baıtaq dalanyń baıyrǵy mádenıetin baıyptap jazýy oıy dúmbilez, óresi taıaz, nıeti buzyqtardyń bura tartýyna, syńar ezýleýine birjola toqtam qoıdy dep oılaımyz. Dese de, babalarymyzdyń kóne Mysyr, Qos ózen aralyǵy men Qıyr shyǵystaǵy kóne jazýlarmen dáýiri deńgeıles jazý mádenıetin qalyptastyrǵanyna búgingi óskeleń urpaqtyń kózin jetkizip, búkil álemge pash etýde áli de aýqymdy jumys atqarylsa deımiz. Ejelgi dúnıe tarıhynda terige, alǵashqy qaǵazǵa jazylǵan jazý týraly egjeı-tegjeıli aıtylǵanymen, tastaǵy syna jazýlardyń tylsymy týraly tanymǵa tolyq jol ashatyn tushymdy taraýlardyń bolmaýy túsinikti. О́ıtkeni patshalyq Reseıdiń ózinen bastalǵan shyǵystaný men túrkologıa iliminiń kóptegen kórnekti qaıratkerleri stalındik represıanyń qýdalaýyna tústi, keńestik tarıh bolshevıktik kózqaras aıasynda jazyldy.
Esik qorymyndaǵy jaýyngerdiń janynan tabylǵan kesedegi jazýǵa kelsek, ǵalymdardyń aıtýyna qaraǵanda, bul Bilge, Tonykók, Kúltegin qaǵandardyń zamanynan da ári ketetin eń kóne jazýlardyń biri. О́ıtkeni túrki qaǵanattarynyń eskertkishteri negizinen VI-VIII ǵasyrlarǵa jatsa, bul jádigerler b.z.d. V ǵasyrǵa tıesili. Bul búginde jahandyq ǵylymı qoǵamdastyqqa «Esik jazba eskertkishi» ataýymen belgili bolyp otyr.
On shaqty jyl buryn A.Amanjolovpen osy álipbı tóńireginde áńgimeleskenimizde, kóne túrki álipbıiniń ertedegi kóne grek, kóne fınıkın álipbılerimen atalas, tamyrlas jazý bolyp keletinin aıtqan edi. Iаǵnı, kóne túrki jazýy bederlengen kúmis tostaǵan altynnan da qundy dúnıe ekenin baǵamdaýǵa bolady. Bul týraly otandyq ǵalymdardyń eńbekteri Reseı, Túrkıa, AQSh ǵalymdary tarapynan da qyzyǵýshylyq týdyrǵany málim. Altaı aǵamyz bul kóne túrki jazýyn 1971-jyly oqyp shyqqanyn, mátinin Qazaq KSR Ǵylym akademıasyndaǵy «Habarshy» jýrnalynyń 1971-jylǵy №12 sanynda jarıalaǵanyn jetkizgen edi. Ǵalymnyń aıtýynsha, kúmis tostaǵandaǵy jazý eki joldan turady, ońnan solǵa qaraı oqylady. Kóne túrikshe: «aǵa sana ochýk», qazaq tilindegi maǵynasy – «Aǵa, saǵan (bul) oshaq» degendi bildiredi. «Ochýk» sózin «oshaq» retinde alýy túsinikti. Kúmis tostaǵan tabylǵan Esik qorymynda otyzdan asa túrli ydystar, onyń ishinde ár túrli pishindegi qumyralar, qoladan, kúmisten quıylǵan buıymdar bar. Bul – alys jolǵa attanǵan, ıaǵnı qaıtys bolǵan adamǵa qajet bolady degen senimmen birge qoıylǵan zattar. Al kúmis tostaǵannyń ekinshi jolynda «Bóten, tizeńdi búk! Halyqta azyq-túlik (mol) bolǵaı» («bes chók, hýn ıchre azýq») delingen. Munyń ózi, jalpaq tilmen aıtqanda, «qaǵanaǵymyz qarq, saǵanaǵymyz sarq bolsyn» degen toqshylyq tileýi ispetti áser qaldyrady. Iаǵnı, el-jurttyń qoldanystaǵy yrymy ekeni baıqalady.
Jalpy, kóne túrkilerdiń tasqa qashap jazǵan sózderinen dúnıetanymy, ómir súrý qaǵıdasy erekshe bolǵanyn ańdaý qıyn emes. Máselen, Shyǵystaǵy Marqakólden tabylǵan kóne túrki jazýynda: «Aı elık ıýrty» dep jazylǵan eken. «Elık» degenimiz – han nemese bıleýshi degen maǵynany bildiredi. «Iýrty» – turaǵy, jurty. Qazirgi tilge aýdarǵanda «Aı bıleýshiniń jurty» degen sóz bolyp shyǵady. Arheolog F.H.Arslanova 1969-jyly Shemonaıha aýdanyndaǵy qorymnan qytaıdyń qola aınasyn tapqan edi. Qazir О́skemendegi murajaıda saqtaýly turǵan jádigerdegi kóne túrki jazýyn birneshe ǵalym oqyǵan. Qola aınanyń syrtynda eki jol bar. Ishki jıeginde «ıebchi ıegren arlý» dep jazylǵan, aýdarǵanda «Jebeýshi jıren qyzyl kúreń aıdahar» degen sóz shyǵady. Bul túrkiler men qytaılardyń bir-birine ıntegrasıalyq yqpaly ejelden bolǵanyn baıqatady. Al syrtqy jıeginde taǵy bir jazý bar: «ishi kúnisin eser, quty basar» degen. Bul – «áıel kúnshildigin azaıtsa, quty qonady» degen maǵynany beredi. Iаǵnı, muny qazirgi «áıel – úıdiń quty» degen qazaq maqalymen salystyrýǵa da bolady. Búginde Almatydaǵy Táýelsizdik monýmentiniń janyndaǵy granıt tastarǵa bajaılap qarasańyz, ejelgi rýna jazýynyń bederlengenin kóresiz. Joba avtory Shota Ýálıhanov bul rette Arslanova tapqan aınadaǵy jáne Ertis ózeniniń boıynan tabylǵan tasmórdegi jazýlardy paıdalanǵan eken. Tasmórde «sech avyn» dep jazylǵan. Maǵynasy «tańda da ýan» degendi bildiredi. Demek, «ómirden ár nárseni tap ta, soǵan qýan, meıirlen» degendi meńzeıdi.
Mine, tasqa, metalǵa kóne túrki álipbıimen qashalǵan babalardyń ejelgi qaǵıdalary oıdy osylaı tas-túıin jetkizýimen de erekshelenedi. Mundaı jazýlar men tańbalar elimizdiń ár óńirinde kezdesedi.
