– Дәнел Әлкейқызы, қазақ археологиясының негізін қалап, бар ғұмырын ғылымның сан-саласына арнаған Әлкей Хақанұлының мұрасын жинақтап, насихаттауда үлкен еңбек етіп келесіз. Бірнеше бағыттағы зерттеулерді жүйелеудің, жарыққа шығарудың оңайға соқпағаны белгілі. Қазіргі кезде де әке мұрасының маңызды бөлігімен жұмыс істеп жатқаныңыздан хабардармыз.
– Әкем Әлкей Марғұлан өмірінің барлық сәулелі сәттерін ғылыми зерттеулеріне арнады. Ол кісіні ұлы ғалым, ғажайып тұлға ретінде ғылыми орта әлдеқашан мойындаған. Киелі қазақ топырағының рухани кеңістігін зерттеуде алғашқылардың бірі болып тарихтың сан ғасырлар бойы жасырын жатқан құпияларын ашты. Қазақстанның батыс шекараларынан бастап Орталық Қазақстанды, солтүстік-шығыс және шығыс аймақтарын мыңдаған шақырымдарға шарлай жүріп, қола дәуірден, ежелгі көшпелілерден орта ғасырларға дейінгі сакральды ескерткіштерді, көне қазақ тайпалары мекендеген жерлерді ашып, сипаттаумен айналысты, халқымыздың эпикалық аңыздарын, дәстүрлері мен салтын зерттеді. Марғұлан еңбектері тақырыптық жағынан ауқымды зерттеулерімен ерекшеленді. Ондағы әлем мәдениеті мен қазақ халқының дәстүрлі құндылықтарының үйлесімі іргелі еңбектерінің негізіне айналды.
– Сіз медицина ғылымдарының кандидатысыз, ал гуманитарлық салаға бет бұруыңызға қандай жағдайлар әсер етті? Әкеңіз туралы ой толғағанда қандай сәттер есіңізге оралады?
– Мен ес білгелі әкем үнемі экспедицияларда жүретін. Қалаға оралған сәтінде қағаз бен қалам серігі болды. Тіптен, қонаққа, театрға барып сергіген кездерін көрген емеспін. Демалысының мәні кешкілік өзен жағалай серуендеп келіп, бізбен бір мезгіл шүйіркелесу еді. Жұмыстан қатты қалжыраған сәтінде қолына домбырасын алып, күй тартып, «Екі жирен», «Жиырма бес», «Сырымбет» сияқты әйгілі әндерді әуелеткенде көз алдыңда ұлан-ғайыр қазақ даласы мен көне қалалар сағымдай мұнартқандай болатын. Көшпенділер әлемі, аңыздар атырабы жанына жақын болғаны соншалық, ғасырлар қойнауының құпияларын ашуда алдына жан салмады. Иә, әкемнің үйдегі әрбір қимылы менің назарымда болды. Оның ерекше мейірімі, ашық та жарқын мінезіне қайран қалатын едім. Ғалым ретінде қаншалықты жанкешті еңбек еткенін кейіннен архив құжаттарымен айналыса бастағанда көз жеткізе түстім. Көзімді ашқалы көргенім еңбекқор ғалымдардың өмірі болды. Сондықтан да әкем осы өмірге келгендегі парызы мен міндетін қалтқысыз атқарып кетті.
– Яғни, ғылыми бағытыңызды басқа арнаға бұруыңызға әке еңбегіне деген ерекше ынтызарлық ықпал еткені ғой...
– Ақиқатын айтқанда, менің медицина саласына баруымды анам қалаған еді. Мәскеуден аспирантураны тәмамдап келгеннен кейін бірден биологияға да, медицинаға да бармаймын деп шешім қабылдап, гуманитарлық салаға бет бұрдым. Зейнет жасына жеткенге дейін Философия институтында еңбек етіп, бүгінге дейін Әлкей Марғұлан атындағы қор аясында әкемнің мұрасын жинақтаумен, жарыққа шығарумен айналысып келемін. Әбікей атамның екі қызының бірі Райхан отандық герантологияның негізін алғаш қалаған ғалым болса, менің анам – Раушан Ташкент медицина институтын 1939 жылы тәмамдағаннан кейін Алматы медициналық институтында профессор В.В.Зикеевтің жетекшілігімен хирургиялық госпиталь кафедрасында еңбек етіп, кандидаттық диссертациясын жазды. Ал 1961 жылы Қазақ радиология және онкология институтында абдоминальды хирургия бөлімінің меңгерушісі бола жүріп, өңештің қатерлі ісігіне қатысты докторлық жұмысын бастады. Осы саланың ауыртпалығын арқалай жүріп өлім-жітім көрсеткіші жағынан дүние жүзі бойынша жоғары тұрған Атырау өңірінде экспедицияларда болып, аймақтағы өңеш ауруының белең алу көрсеткіштерін, тұрғындардың тұрмысы мен тамақтану үрдісін зерттеді. Бүгінде анамның есімі С.Асфендияров атындағы медицина университетіндегі Еңбек даңқы алаңында жазылған.
– Абылай туы астында Бөгенбай, Қабанбай, Наурызбай батырлармен бірге жоңғарларға қарсы күрескен Олжабай батырдың ұрпағы Хақан атаңыздың есімі еліне елеулі тұлғалар қатарында аталады. Ұлт мұраты жолында күрескен батыр бабаларынан рух алған ғалым Әлкей Марғұланның өскен әрі білім алған ортасы да ерекше болғаны белгілі.
– Олжабай батырдың Абылай ханның ту ұстаушысы әрі мемлекет билігін нығайтуға үлес қосқан тұлға болғандығы әкемді үнемі рухтандырып жүрді. Ел тәуелсіздігінің, азаттығының жолында күрескен Олжабай батырдан тараған ұрпақ та жаман болмасы игі. Ал Хақан атамның да көзі ашық, көкірегі ояу, парасатты жан болғандығы әкемнің тәрбиесінен аңғарылатын. Әжеміз Нұрила да руханияттан қара жаяу емес-ті. Ұлына қазақтың жыр-дастандарын жаттатып өсірген Хақанның отбасына Мәшһүр Жүсіп Көпеев, Жаяу Мұса, Имантай Сәтбаев сынды тұлғалардың жиі келіп, шаңырағында қазақтың аңыз-ертегілері, халық әндерінің жиі шырқалғандығын әке естеліктерінен, ол кісінің ұлттық салт-дәстүрге, тұңғиық тарихына арналған зерттеулерінен аңғаруға болады. «Ғалым болып қалыптасуыма Сұлтанмахмұт Торайғыров, Қаныш, Әбікей Сәтбаевтар, Хакім Иманбеков, Жағыпар Серкебаев, Жаяу Мұса әсер етті» дегені де бар ғой естеліктерінде. Мен нағашы әжем Хамиданың тәрбиесінде болып, шарапатын көріп өстім. Әжем біртоға, аз сөзді, салмақты жан болатын. Дәмділеп асын пісіріп, ыңылдап ән айта жүретін. «Бір бала» әнін жиі айтушы еді. Әжем 1953 жылы дүниеден өтті. Ал нағашы атам Әбікей болса 37 жылғы репрессияның құрбанына айналды. Семей семинариясының ағартушысы болып еңбек еткен атамның есімі кейіннен ақталды, алайда қайда жерленгені біздерге әлі беймәлім.
– Әлкей Хақанұлының ұлттың мұрат-мүддесі жолында еңбек еткен алаш арыстарының бірқатарымен таныстығы да осы Семей семинариясында басталды емес пе?
– Иә. Семей семинариясында Жүсіпбек Аймауытұлы, Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы сынды көптеген Алаш тұлғалары еңбек етті. Кейіннен олардың қатарына Қаныш Сәтбаев, Мұхтар Әуезовтің қосылғаны белгілі. Әкемнің Мағжан Жұмабаевпен таныстығы да осындағы газет редакцияларында басталды. Ал Мұхтар Әуезов әкемнің білім алып, оқуын әрі қарай жалғастыруына барынша ақыл-кеңесін берген жан. Екеуі Ленинград қаласындағы Шығыстану институтының түркiтану және тарихфилология факультеттерiнде қатар оқыды. Бартольд, Крачковский, Марр, Олденбург, Самойлович сияқты ғалымдардан тәлім алып, КСРО Ғылым академиясының академигі А.Ферсман, профессор С.Руденко, А.Миллер,т.б. ұйымдастырған археология және этнография экспедицияларына қатысты. Әлихан Бөкейханмен бiрлесе жұмыс істеп, әдеби-мұрағаттық материалдар жинауға кірісті.
– Академик Ә.Марғұланның есімі Орталық Қазақстандағы қола дәуірінің өркениеті болған Беғазы-Дәндібай мәдениетімен тікелей байланысты. Сырдария, Талас, Шу өзендерінің бойы мен Тараз, Отырар, Сайрам, Сауран, Сығанақ сияқты қалалар мәдениетін әлемге танытты. Ғалымның осы еңбектерін насихаттауда қандай жұмыстар атқарылуда?
– Ғалым-зерттеуші орыс оқымыстыларының қазақ даласы тек көшпелiлер мекенi деген тұжырымдарын жоққа шығарып, ежелгі өркениет орталығы болған Қазақстан туралы еңбектердің авторы ретінде Орталық Қазақстанда қола дәуіріне тиесілі Беғазы-Дәндібай мәдениетін аша отырып, Сарыарқаның ежелгі тұрғындарының ғажайып туындылары шоғырланған осы дара мәдениетті зерттеді. «Сарыарқа. Қола дәуіріндегі тау-кен ісі және металлургиясы. Жезқазған – көне және ортағасырлық металлургия орталығы (Милықұдық қалашығы)» зерттеулерін жинақтады.
Орталық Қазақстанның көптеген ежелгі кен орындарында шахталар, ұңғымалар, кен жуу және өңдеуде пайдаланатын су шұңқырлары мен еріту қазандықтарының орны сақталып келген. Кен өндіру ісі және металлургия ежелгі кезеңнің өзінде үлкен өндіріс ошағына айналған. Онда тіптен ірі шахталарда жүздеген тоннаға дейін кен өндірілген. Ірі көлемде мыс балқытудың нәтижесінде айырбас бағамы мен мыс экспорты пайда болды. Бұл қызмет түрінің көлеміне қарап керуен жолымен Римге, Қытай және т.б. елдерге мыстың экспортталғанын көреміз. Бұл деректерді соңғы жылдардағы өзге мемлекеттер архивтеріндегі деректер де растап отыр. Осы зерттеулері «Орталық Қазақстандағы Беғазы-Дәндібай мәдениеті» еңбегіне топтастырылды. Ондағы ауқымды мавзолейлер, ежелгі кеншілер мен металлургтердің мекендері, біздің заманымызға дейін сақталған қола бұйымдар соның дәлеліндей. Сырдария мен Жетісуда пайда болған алғашқы қалалар туралы жазды. Отырар, Тараз, Сауран, Сығанақтағы қазбаларды зерттей отырып, көне қалалардың болғандығын дәлелдеді. Көшіп-қону феноменінің пайда болу жағдайларын сипаттады, қазақтардың ерекше құрылыстары мен сакральды ескерткіштерін көрсетті. Соның негізінде «Көне қазақ жерiнiң қалалары мен құрылыс өнерiнiң тарихы» аталатын көлемді монографиясын жариялады. Ғалым шығармаларының бірінші томында Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақтың ұлы ғалымы Әлкей Марғұланның және оның ізінен ерушілердің жанкешті еңбегі Қазақстанның аумағында 4 мың жыл бұрын пайда болған өркениетті танудың бастамасы болды» деп атап көрсеткен еді. Осы орайда Президенттің «Ұлы даланың жеті қыры» мақаласында технологиялық жаңашылдықтың дархан даламызда жаңа заманға дейін де болғандығы туралы мәселе көтеруі ұлттық тарихымызды әрі қарай тереңдете зерттеуге мүмкіндік беріп отыр.
– Бірқатар деректерде ғалым қайталанбас, айрықша рөлге ие еңбектерінің біразын жариялап үлгермегендігі айтылады...
– Әкем «Қазақстан архитектурасы» еңбегіне материалдарды ұзақ жылдар бойы жинастырып, өмірінің соңына қарай аяқтап үлгерді. Бұл еңбегінде қазақ жеріндегі архитектура мен құрылыс ісінің эволюциясын көрсете білді. Жоғарыда айтып өткенімдей, әкемнің өмірі экспедициялармен және жазу-сызумен тығыз байланысты болды. Экспедициядан көптеген материалдар әкелетін. Қазақ сақарасының күнгейі мен теріскейін түгел шарлап, құнды материалдар жинады. Далаға деген ынтызарлығы соншалық, 3-4 айлап үйде болмай, дала әлемін зерттеді. Ал кезекті іссапардан оралған бетте жазу үстеліне отыратын. 1975 жылы денсаулығы сыр беріп, жүрегі ауыра бастаған сәтте тоқтау салып, әрі қарай ағзаға салмақ салуға болмайтынын ескерттік. Әкем көзі тірісінде осынау мол мұрасын жариялауды мақсат етті. Бойындағы бар ғылыми дарынын сала отырып, қазақ ғылымына қажетті дүниелерді қағазға түсіріп кетуге асықты. Көзі тірісінде санаулы еңбектері ғана жарық көрді. Ғалымның қаламынан туған Мәшһүр Жүсіп мұрасы, түркі эпосы, Едіге мен Орақ-Мамай туралы, «Шоқан және Манас», «Қорқыт», т.б. еңбектері құндылығы жағынан дараланып тұрады.
– Ғалымның сан-салалы еңбектері сіздің жинақтауыңызбен кейіннен 14 том болып жарық көрді. Осы басылымдардың өзінде ғалым еңбектерін толықтай қамту мүмкін болмағаны белгілі. Бірде үш томға жуық зерттеулердің жинақталып жатқандығы туралы айтып қалған едіңіз...
– «Мәдени мұра» бағдарламасы жүзеге асқан тұста Елбасының атына арнайы хат жазуымыздың нәтижесінде ғалым еңбектері 14 томдыққа топтастырылды. Әкемнің қандай еңбегін алсақ та, баға жетпес құнды зерттеулерімен ерекшеленеді. Мысалы, «Қазақ халқының қолөнері» үш томдық еңбегінде дала шеберлерінің темірден, ағаштан, тері, сүйек, киіз, матадан жасаған және үйге қажетті киім, кілем, зергерлік бұйымдар сияқты материалдық мәдениет бұйымдары көрсетілген. Оның барлығы ірі көлемдегі суреттер арқылы бейнеленген халықтың көркем шығармаларының сипаттамасы бойынша шоғырланған, мазмұны жағынан ерекше еңбек, қазақ қолданбалы өнерінің энциклопедиясы іспетті. Қазіргі заманда да қолданысқа қажетті ат әбзелдері, арбаға арналған дөңгелек, тез жиналып, құрылатын киіз үй, салт аттының киімдері, қару сияқты ерте заманда ойлап табылған бұйымдарсыз көшпенділер феномені пайда болмайтын еді. «Қазақ халқының көне замандағы ақындық өнерінің шеберлері», «Қазақтың көне тайпалары және Қазақ хандығының қалыптасуы», т.б. еңбектерінің тарихи маңызы жоғары.
– Тарихи деректер ғалымның Ленинград, Мәскеу, Сібір, Тәшкеннің архивтерінде көп жұмыс істегенін айғақтайды. Осы зерттеулері барысында Шоқан еңбектеріне көп уақытын арнағанын білеміз.
– 1957-1967 жылдары Шоқан Уәлихановтың ғылыми мұраларын жинайтын топқа жетекшілік етiп, таңдамалы және 5 томдық шығармалар жинағын жарыққа шығаруға басшылық жасады. Ғалым еліміздің шалғай аудандарына археологиялық және этнографиялық экспедициялар ұйымдастырды. Әкем Шоқан еңбектеріне «түпсіз тұңғиық, мұхиттағы айсберг іспетті» деп баға беріп кетті. Олай болса, Шоқан ілімін зерттеу бүгінгі жас ғалымдардың еншісінде. Әлкей Марғұланның туғанына 110 жыл толуына орай Шоқан жайлы көптеген зерттеулерін Павлодар университетіне табыс еттім. Университет мамандары сол архивтерді сандық жүйеге көшіріп, Қазақстанның Ұлттық архивінің қорына тапсырғаны мәлім.
– Ғалым зерттеулерінің қатарында араб қарпінде жазылған деректер де кездеседі екен. Оның бүгінгі ғылым тіліне аударуда қандай жұмыстар жасалуда? Сондай-ақ ғалымның әлі де жинақталып болмаған еңбектері бар екендігін айттыңыз. Оларды дайындау, жүйелеу жұмыстары қалай іске асуда?
– Бүгінде тағы да үш томға сұранып тұрған бірқатар еңбектері бар. Алайда архив құжаттары Петерборда сақталған «Ханские ярлыки», сондай-ақ Қазан университетінде болуы мүмкін «Казахская средневековая письменность» еңбегі әлі де толықтырып жинақтауды қажет етеді. Қола дәуірден бергі дәуірлерге дейінгі «Қазақтардың мәдениеті» орыс тілінде жазылған монографиясын қазақ тіліне аудару, жарыққа шығару да алдағы уақыттың еншісінде. Ғалым зерттеулері арасында шағатай тілінде жазылған бірқатар қолжазбалары сақталған. Олар монография емес, хаттар, шағын естеліктер мен мақалалар. Жазбалардың ішінде Әуезовке қатысты бірқатар деректер кездеседі. Осы құжаттар негізінде бұрынғы жазғандары бар, кейінгі деректермен толықтырып, «Әуезов және Марғұлан» мазмұнды жинағын шығару қажеттілігі туындап отыр. Сондай-ақ академик Шафик Шокиннің ұсынысы бойынша ғылыми библиографиясын, яғни, барлық еңбектерінің сипаттамасын жасаудың отандық ғылым үшін маңызы зор. Марғұлан мұрасындағы кез келген тақырып әлі де тереңдетіп зерттеуді қажет етеді. Ана бір жылдарда Павлодардағы Бұқар жырау музейінің қызметкері Марван Хамитованың бастамасымен Құндыкөлде Ә.Марғұлан музейі ашылып, ғалым еңбектері хақында кандидаттық диссертация қорғалды. Марван Хамитова «Ғұлама, ғалым, азамат, тұлға» кітабын жарыққа шығарып, тағы бір еңбегін баспаға дайындап қойды.
Алдағы уақытта Әлкей Марғұлан атындағы Археология институты, сондай-ақ жас ғалымдар тарапынан «Рухани жаңғыру», «Ұлы даланың жеті қыры» бағдарламалары аясында Марғұлантану бағытында тың ізденістер жалғасын табады деген сенімдемін.
Кезінде академик Қаныш атамыз ғалым Оразай Батырбековке «Әлкейде үлкен қазына бар. Айтқан әрбір сөзі құнды. Соны шашау шығармай әрі өзімен бірге әкетпей тұрғанда қағазға түсіріп алуға тырысыңыз» деп әзіл-шыны аралас мұқияттаған екен. Бүгінде сол қағазға түскен құнды зерттеулер халқымыздың баға жетпес рухани мұрасына айналды. Осы рухани мұрамызды тереңдетіп зерттеудің, әлем тілдеріне аударудың қазақ тарихының жарқын беттеріне жол ашатыны сөзсіз.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен Эльвира Серікқызы,
«Еgemen Qazaqstan»
