Өзіңіз де біліп отырсыз, бұл «Алты жасар Алпамыс» фильміндегі кішкентай Алпамыстың арманы. Атасының құлағына құйған ақылын қағып алған алғыр баланың арманы да асқар таудай.
Расында, бала сүю, саналы ұрпақ тәрбиелеу, ұлын – ұяға, қызын – қияға қондыру, әр адамның, жалпы адамзаттың әлмисақтан бергі айнымас арманы екені хақ! Тек кейінгі жылдары отбасы құндылығы ысырылып, орнын басқа құндылықтар толтыра бастағандай. Әсіресе, болып-толған, дамыған елдерге тән құбылыс бұл. Ал қазақтар ше? Біз демографияны екінші орынға ысырып қоятындай, басқа құндылықтарды одан биік қоятындай дәрежеге жетіп қалдық па? Әлде өзге «тойып секірген» елдерге еліктеп, «тоңып секірудің» әлегімен жүрміз бе?
Ғасырға жуық уақыт десі басым державаның дегенімен жүрген елдің демографиялық ахуалы гүлденген кезі аз. Қан-қасап соғысты да, аштықты да, қуғын-сүргінді де көрген елдің бертінде ғана мұрты майланып, бесік тербеген аналар көбейе бастады. Статистикаға сүйенсек, 2018 жылдың соңында халық саны 18 миллион 608 мың 79 адамды құрапты. Былтыр елімізде 411 мың 99 сәби дүние есігін ашқан.
«Біреуді көріп бүкір бол, біреуді көріп шүкір бол» дегендей, 18 миллионнан асатын көрсеткіш алып елдермен салыстырғанда аз болса, енді бір елдердің жете алмай жүрген межесі. Теріскейдегі ормандай орыспен салыстырғанда түк емес. Бірақ «байлар да жылайды» дегендей, ресейлік демографтардың өзі жыл сайын 1 миллионға кеміп бара жатқандарын айтып еңірегенде етектері жасқа толады. Түстіктегі өзбек ағайындар да екі есе көп. Қоңсы қонған қырғыз бауырлардан көп екенбіз деп күпсіну артық болар.
Әлгінде айтқан фильмде Алпамыстың арманын естіген досы Қалихан деген бұзықтың «Он екі ұл дейсің бе?! Ақымақсың ба?!» деп шегі қатып күліп, құлай кететіні бар. Өкініштісі, қазір бала емес, ақыл-есі толысты дейтін ересектердің арасында көп балалы аналарды сынап-мінеп, «баға алмаса неге туады?!» деп ащы айтатындар, қоғамдағы әлеуметтік проблемаларды солардан көргісі келетіндер кездесетінін байқаймыз. Ресейлік әлеуметтанушы Е.Шульманның зерттеуіне қарағанда, шындығында, көп балалы отбасыларға жасалып жатқан әлеуметтік көмек елдің тұрмысын кері тартады деу орынсыз.
– Қоғам индустрияландыру кезеңіне аяқ басқанда, туу көрсеткіші де, өлім көрсеткіші де артады. Оны алғашқы демографиялық кезең дейміз. Қоғам одан әрі дамып, тұрмыс сапасы жақсарған тұста өлім көрсеткіші төмендеп, туу көрсеткіші де үдейді. Яғни, жақсы тұрмыс, саалы медициналық көмек, саламатты өмір салты екінші демографиялық кезеңге өтуге ықпал етеді,– дейді ол.
Е.Шульманның айтуынша, Ресей екінші демографиялық кезеңге өткен емес. Біздегі жалпы ахуалдың көрші елге ұқсас екенін ескерсек, көп балалы отбасылар көбейіп кеткенін айтып, кедейлікке соларды кінәлау көкейге қонбайды.
Көрші елді қоя тұрып, өзімізден бір мысал келтірейікші. Еліміздегі көп балалалы аналардың саны жарты миллионға да жетпейді. Тәуелсіздік жылдары туған буынның жалпы саны 7 миллионға жуықтайды екен. Демек, олардың алды орда бұзар жасқа жақындап, отау иесі атанып, бала тәрбиелеп жатыр деген сөз. Сәйкесінше, халық санын көбейтіп, демографиялық дүмпу жасайтын да солар. Өкінішке қарай, осы тұста тағы бір мәселенің құлағы қылтияды. Статистика комитетінің дерегіне жүгінсек, жастар арасында бала сүю көрсеткіші 2014 жылдан бері үздіксіз төмендеп барады. Мәселен, 2016 жылы бұл көрсеткіш 2014 жылмен салыстырғанда 14,259 адамға төмендесе, 2017 жылы 30 596 сәби аз туған. Мамандар оның бірнеше себебі бар екенін айтады. Біріншіден, тоқсаныншы жылдардағы қиын кезеңде дүниеге келген балалардың саны аздау болыпты. Екіншіден, осы тәуелсіздік жылдары туған буын отбасын құруға асықпайды, кеш үйленеді. Үшіншіден, олардың бала сүюге қатысты түсінігі, бәлкім, жоспарлары өздеріне дейінгі ұрпақтан басқаша. Төртінші себепті мамандар денсаулық сақтау мәселесімен байланыстырады. Яғни, халықтың жан басына шаққандағы өсу қарқыны төмендеп барады.
Сөз басында алты жастағы Алпамыстың арманын тілге тиек еткен едік. Көп бала сүю, балаларының оқығанын, өсіп-өнгенін армандау сол кішкентай кино кейіпкерінің ғана емес, бүкіл халықтың арманы болатын. «Саннан сапа туатынын» ескерсек, көп баланың ішінен кемінде бір мықты шығып ,бауырларына қамқор болады, елін өрге сүйрейді деп сенетін. Өкінішке қарай, қазір солай армандау азайып кеткен сияқты.
