Бұл спорт түрі қазір халықаралық деңгейге көтерілген. Жыл сайын әлем және құрлық чемпионаттары өтіп тұрады. Жеңімпаздарымыз да баршылық. Соның бірі – әлемнің 8, еліміздің 13 дүркін чемпионы Әсел Далиева. Тоғызқұмалақшы қарындасымыздың жеткен биігіне теңесер адам әлемде әзірге жоқ. Мәдениет және спорт министрлігі Спорт және денешынықтыру істері комитетінің жауапты қызметкері және «100 жаңа есім» жобасының жеңімпазы Әсел Егізбайқызын ұлт мейрамы қарсаңында әңгімеге тарттық.
– Ұлттық ойнымыз тоғызқұмалаққа қалай келдіңіз?
– Тоғызқұмалақ ойнына алғаш анам алып келді. Мен ол кезде 9 жаста едім. Оған дейін ол кісі менің тоғызқұмалаққа қызығушылығымды байқап, ойын тақтасын сатып алып берген-тін. Тіпті, ойынның ережелерін де өзі үйретті.
– Сізді қазір кәсіби тоғызқұмалақшы ретінде әлем таниды. Осындай дәрежеге жеткізген бапкеріңіз кім?
– Менің бағымды ашқан бапкерім – Еркетай Имамбаев. Осы кісі маған ойының алғашқы әліппесімен қоса, адами болмыс, тұлғалық қасиеттерге тән көп дүние үйретті. Мені күніне 3 сағат, ал демалыс күндері 6 сағат және одан да көп уақыт жаттықтыратын. Мен бұлай үздіксіз еңбектенуден еш жалыққан емеспін. Өйткені менің бойымда аталған ойынға деген ұлы құштарлық оянды. Тіпті, тоғызқұмалақ өмірімнің бөлінбес бір бөлшегі десем де болады. Кішкентай кезімде анам марқұм: «Әселдің жаттығып жүрген үйірме орталығына өзімен бірге төсегі мен көрпе-жастығын апарып салыңдар», деп әзілдейтін. Себебі мен азанда кеткеннен түн ортасында үйге сүрініп-жығылып жетуші едім.
– Тоғызқұмалақ басқа спорт түрлері сияқты бәсеке арқылы дамитын қимыл-қозғалыс жаттығуы емес. Яғни, жарыстарға дайындық барысын қалай жетілдірдіңіз?
– Расында, тоғызқұмалақ ойны дене жаттығуын қажет етпейді. Мектеп қабырғасында оқып жүрген жылдары Қызылорда қаласындағы «Тоғызқұмалақ» клубына барып, тәжірибелі спорт шеберлерімен бірге жаттығатынмын. Қазіргі таңда спарринг-қарсыласым бар. Ол тоғызқұмалақтан ерлер арасында тұңғыш әлем чемпионы – Ғалымжан Темірбаев. Екеуміз үнемі бірге жаттығамыз. Жалпы, мен жарыс біткен соң таңдаулы ойындардың көшірмесін күнделігіме жазып алып, үйге келіп оны иі қанғанша зерттеймін. Сосын келесі жарысқа сол ойындағы күрделі партиялардың құрылуына қарай дайындық жұмыстарын жасаймын. Негізі отырып ойнайтын, қозғалысы жоқ спорт түрлері қажырлылықты ерекше қажет етеді.
– Әлемде тоғызқұмалаққа ұқсас тақта үстінде ойналатын зияткерлік ыңғайдағы 400-ден астам ойын түрі бар екен. Осылардан қандай ойын түрлерін білесіз?
– Дүние жүзінде тоғызұмалаққа ұқсас ойындар өте көп. Осылардың ішінде: мангала, овари, калах, т.б. түрлерін жақсы білемін. Ойнап та жүрмін. Бірақ маған қатты ұнайтыны – овари. Бұл ойыннан бірнеше турнирге қатысып та үлгердім. Швейцарияның Лятурдепе және Францияның Канн қаласында өткен халықаралық турнирлерде жүлделі орынға ие болдым. Тоғызқұмалақ ойнай білетін адам бұл ойындарды тез әрі оңай меңгере алады. Себебі бұл ойындар тоғызқұмалақ сияқты күрделі емес, ойын ережелері де жеңіл.
– Тоғызқұмалақ ойынының жоғарыдағы «әріптестерінен» ерекшелігі қандай?
– Мен білетін ұлттық зияткерлік ойындардың ішінде ең күрделісі – тоғызқұмалақ. Себебі басқа ойындарда құмалақ немесе тас саны аз болады. Айталық, овари ойнында барлығы 48 тас, ал біздің тоғызқұмалақта 162 құмалақ бар. Қарсыласты жеңу үшін кем дегенде 82 құмалақ жинау қажет және басқа ойындардан негізгі ерекшелігі – «тұздық» ережесі. Бұл ереже басқа ойындарда мүлдем жоқ.
– Шетелдерде тоғызқұмалақ тектес ойындарда ұл мен қыздар бір-біріне қарсылас бола алады. Ал бізде ұлдар жеке, қыздар жеке бақ сынасады. Сіздіңше, қайсысы дұрыс?
– Иә, шетелдіктер солай ойнайды. Менің ойымша, ерлер жеке, әйелдер жеке ойнағаны дұрыс. Олай дейтінім, ерлер қай жағынан алып қарасаңыз да қыздарға қарағанда қуатты. Қажырлылығы жағынан да, ойлау жүйесімен де ойын барысында бізден көшілгері. Сондықтан ер мен әйел жеке-жеке бір-біріне қарсылас болғаны дұрыс деп есептеймін.
– Тоғызқұмалаққа әсіресе Еуропа елдері айрықша қызығушылық танытып отыр деген ақпар бар...
– Себебі тоғызқұмалақ ойыны – адамға сабырлылықты, қайсарлықты, тәуекелшілдікті, шыдамдылықты, әрқашан да дұрыс шешім қабылдауды, сондай-ақ алға мақсат қоя білуді және сол мақсатқа жетуді үйретеді. Осыны аңғарған еуропалықтар соңғы жылдары қатты қызығушылық танытуда.
Әңгімелескен Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ,
«Egemen Qazaqstan»
