«Көне заманды көксеген феодализмнің сарқыншағы» деген желеумен зұлмат жылдары автор ғана емес, ән мен күй де сотталды. Ел мен жердің тағдырын шығармашылығына лейтмотив етіп алып, қасіретін толғайтын қаралы әндерді халық арасына таратуға, айтуға тыйым салынды. Замана шындығы боямасыз берілген әндер бір-ақ күнде сөлекет сөз, оралымсыз ой жамылып, басқаның қанжығасында бөктеріліп кете барды. Алтайдан Атырауға, Жетісудан Арқаға көшкен кең тынысты дәстүрлі әндердің бәрі болмаса да, көпшілігі қиянатты бастан кешкен деген әңгіме алғаш осыдан отыз жыл бұрын Жәнібек Кәрменовтің аузымен айтылып еді. Бұл туралы әншінің «Қазақ әдебиеті» газетінде «Қазақтың сотталған 300 әні» деген мақаласы да жарияланған болатын. Жазушылар одағында ақсақал-қарасақалдардың біразы мүшесі болып енген «Ағалар алқасы» жұмыс істеп тұрғанда, Жәнібек ағамыз жан-жақты дәлелін келтіріп, байыпты баяндама жасайды. Көз көрген ақсақалдар жасынан құлағына сіңген әндердің бұрмалауға түскеніне өздері де куә болып отырғандықтан мәтіндерді қайта қалпына келтіріп, ақталған авторларға әнін қайтару туралы ойды бірауыздан қуаттайды.
Содан бері де отыз жыл уақыт өтті, Ж.Кәрменовтің жаны ашып, күйініп көтерген мәселесін өнер, ән зерттеушілері білгенімен, түбіне түсіп қопарып, ақиқатын танып, айтуға асықпай келе жатқандары таңырқатады. Жалпы, әлденеше кезеңді артқа тастап, әуелеп жеткен қазақ әніне 1930 жылы бір рет және 1950 жылдары екінші рет ауқымды ревизия жасалған, «сот» жүрген деген сөз оқта-текте айтылып жүр, бірақ індетіп ізіне түсіп, әлдекімді аршып алып, әділеттілік алып беріпті дегенді мүлде көрмейміз де естімейміз. Сол ревизия кезінде мазмұны мен авторы қоғам үшін теріс деп танылған 300-ге жуық ән сотталыпты-мыс. Бірақ расында ол 300 ән бе, әлде одан аз ба, бәлкім бұдан да көп болар, оның да нақты санын ешкім кесіп айта алмайды. Бірақ ән шумағындағы «Алла», «құдай», «хақ» деп келетін дінмен сарындас дидактикалық жолдар, «бай», «байлық» деген сөздер әннің құрбандыққа шалынуына себеп болуға жарап тұр еді.
«Абай күнім-ай, ай, күнім-ай» деп айтылатын халық әні бар. Осындағы «Абай күнім-ай» еш мағына бермейді. Авторы белгісіз, халық әні деп айтылады. Меніңше, бұл Алаш ардагерлерінің уағында шыққан ән бе деймін. Өйткені бұл сөздің де, ән мағынасының да Абайға еш қатысы жоқ. Анығы «Уай, бай күнім-ай, бай күнім-ай, Япырма-ай, уай, әй, әй, әй» болуы керек. Себебі адам жас күнінде бай болады – қызыққа бай, қуанышқа бай, махаббатқа бай, сондай қызыққа толы жас күнін арман қылып, өкінішпен еске алып тұр ғой» дегені бар-тын өлеңі әнмен бітке қайнасқан, өлең сөзіне аса мән беретін арқалы ақын Несіпбек Айтов.
Айтуға тыйым салған авторлардың бірі – Сәдіқожа Мошанұлы. Айтылмайтын себебі, кәмпеске кезінде оның Қытайға өтіп кеткені және әндерін айтушыларға қоғамда теріс көзқарастың қалыптасқаны. Сәдіқожа кейіннен қазақ әндерінің антологиясына енді, бірақ осы жинаққа оның «Бекзатым-ай» әні енбей қалды.
«Біреудің әні екінші біреуге телініп кетті» деген әңгіме туғанда, керісінше «ән де, шығарушысы да сотталып жатқанда, көкіректі жарып шыққан жақсы әнді жоғалтып алмайық, халықтың көкейінде, аузында жүрсін» деген ізгі ниеттен туындауы да мүмкін. Ән шежіре сияқты, алдымен біреу айтып шығады, одан тағы біреу үйренеді, оның өнерін ізбасар шәкірті жалғастырады. Нақпа-нақ. Мұндай жағдайда орындаушының дауыс ерекшелігіне қарай әуен өзгеріске ұшырағанымен, сөзінің өзгеріске түсуі екіталай. Ендеше бірді-екілі ән мәтіні өзгеріске түсіп жатса елең қылуға болмас, ал көп мөлшерде өңі айналып, өзгеріске түссе, демек ол кездейсоқ емес, жоспарлы түрде іске асырылғаны.
Белгілі өнертанушы ғалым Зейнұр Қоспақов Жаяу Мұсаның өмірі жайлы жазған «Әнші тағдыры» атты кітабында Қазақстан Компартиясы Орталық комитеті қазақ халқының өткендегі мәдениет мұрасын сын тұрғысынан қарап, одан әрі игеру мақсатында қаулы қабылдағанын жазады. «Оны іс жүзінде орындау үшін Қазақ КСР Ғылым академиясына, Жазушылар одағына, Композиторлар одағына, Мәдениет министрлігіне тікелей тапсырмалар берілді. Қаулының бірінші тармағында: «...Өткен кездегі әдеби-поэзиялық, музыка мұрасын зерттеуге және сын тұрғысынан қарап игеруге, оның қазақ халқының түрі ұлттық, мазмұны социалистік мәдениетін одан әрі дамыту ісінде қазақтың революцияға дейінгі ауызша және жазбаша әдебиеті мен музыка шығармаларын жинау, жариялау ісін түбірінен жақсарту міндеттелсін» делінген. Осыған орай жазылып алынған халық әндері, халық композиторларының творчестволық қызметін кеңінен насихаттау ісі қолға алынды», дейді автор. Ал бұл кітаптың баспадан 1971 жылы жарық көргенін ескерсек, Зейнұр ағамыздың қазақ әніне қиянат жасаған атақты қаулы турасында сипай қамшылап қана айтуға мәжбүр болып отырғанын аңғару қиын емес. Сонымен осы қаулыға сәйкес, халыққа белгілі авторлардың өрмек тоқығандай бірде-бір тінін үзбестен тарамыстай тартып отырып өрген дәстүрлі әндерінің көпшілігі кеңестік идеологияның өткір кездігімен туралып, белден басқан бұрмалаушылыққа тап болып, «халық әні» немесе белгілі «совет» композиторының әні деп жариялана бастады. Партия нұсқауымен бір ұлттың бүкіл ән мұрасы мұқият сүзгіден өтіп, екшеліп жатқан қиын күндерде інжу-маржанды қиянаттан құтқарудың бір жолы – ән мәтінін өзгерту деп шешкендері де жанталас үстіндегі әрекет еді.
Бүгінгі музыка зерттеушілері 1930 жылдары жаппай ән «сотталып» жатқан кезде, белгілі ақындардың қолымен халық арасына кең тараған әндердің сөзін жаңа заманға лайықтап қайта жазып шыққанын айтады. Иса Байзақовтың «Назқоңырды», Ілияс Жансүгіровтің Жетісу әндерін қайта жазғаны туралы дерек бұл күнде ешкімге таңсық емес. Бұл әрине, жақсы әннің мүлде жоқ болып кетуінен гөрі рухани игілікке айналуы жолындағы үлкен олжа болатын. Жалпы, орайы келіп тұрғанда, қазақтың дәстүрлі әнінің жүйеленіп, жетілуі жолында көп еңбек сіңіріп, өз байқағаны мен білгенін байыпты түрде зерттеген ірі ғалымдардың бірі, өнертану ғылымдарының кандидаты Зейнұр Қоспақовтың өзі болғанын айта кеткеніміз жөн.
Арқа әнінің көрнекті өкілі Жүсіпбек Елебеков орындаған «Қанатталды» әні туралы кезінде Хабиба апамыз мынандай қызық дерек айтқан еді. Дарабоз әнші сүйіп салған «Қанатталды» әнінің соңына КГБ мықтап түсіп, бір жыл бойы жезтаңдай әншіні тергеуге сүйрелеп, тыныштық бермейді. «Неге қанат талады?» «Кімнің қанаты талды – совет өкіметінің қанаты ма талған?», «Сен бұл әнді орындау арқылы не айтқың келіп жүр?» деп әншіні әбден әуре-сарсаңға салады. Мәтін «мұрты» басылып, «тиіп кететін» тұсын алып тастап, жаңа заманға сай икемделіп жазылған сөзімен орындап жүргенде жезтаңдай әншінің көрген құқайы осы болса, онда «ақ қашып, қызыл қуған» заманда туған ән төресін төл сөзімен орындағанда не болатынын елестетудің өзі қиын. Мәтіні өзгеріп кеткен ән жылдар бойы алдымен өмірде болған-болмағаны белгісіз Сейітжан салдыкі, соңынан Сәтмағанбеттікі деп жүріп, ақыры өз тағдырын өзі болжағандай болған «Қанатталды» әні тағы да тартысқа түсе келе, қанаты расымен де талып барып Міржақып Дулатовтың әні деп танылды.
Атылып кеткен алаш ақындары ақталғаннан кейін сотталған әндердің ішінде Мағжанның да әні бар екені белгілі болып, «Бәрінен де сен сұлу» жұрт айтып жүргендей Мақсұтбек Майшекиндікі емес, Мағжанның әні деп бірауыздан мойындалды. Кезінде айтуға тыйым салынған әндердің авторлығын кейін ақталған Алаш арыстарының басына үйіп-төгіп бере салуға музыка зерттеушілерінің көпшілігі қарсы екенін, мұны асыра сілтеу деп бағалайтынын да айта кеткеніміз жөн. Мәселен, қайтқан әндердің қатарындағы «Аққұм» мен «Қарагөз» әндерін Ахмет Байтұрсыновтікі деп атала бастағанын қолдамайтындардың қарсы тарапқа айтар өз уәжі бар. Бұл әндерді басы бүтін А.Байтұрсыновқа бере салу үшін бұлтартпас дәлел керек. Себебі қандай әнді де нақты бір авторға телу үшін оның ғылыми негізі болуы тиіс. «Сөзін басқа адам, әнін басқа адам жазатын бүгінгі күннің музыкасы сияқты емес, ол кезеңдегі әндердің әнін де, сөзін де бір-ақ адам шығарған. Дүниеге жақсы бір ән келсе, оның жалғасы да болуы керек еді. Жақұттай жарқыраған әннің арғы жағында жылтыраған сондай екі-үш ән қайтсе тұрады, жақсы композитордың жалғыз-жарым әнмен шектеліп қалуы мүмкін емес» дейтін дәстүрлі өнердің өкілдері де жоқ емес.
Музыка зерттеушілері көбінде 1925 жылы шыққан «Қазақ халқының 1000 әнін» және 1931 жылы шыққан «Қазақтың 500 әні, күйі» жинағын жүйелеп, музыка этнографиясы мен ән мұрамызды жинақтаған А.Затаевич пен Б.Ерзаковичке жүгінеді. Ал олардың бірде-бір жазбаларында «А.Байтұрсыновтан осындай ән қалды» деген бір ауыз сөздің кездеспейтінін, ондай деректің аталмайтынын алдымен көлденең тартады. А.Затаевич А.Байтұрсыновпен өмірде бірнеше рет кездесе тұрып, «Аққұм» мен «Қарагөз» туралы сөз қозғамауы, бұл екі әннің анық Ахметтікі екенін біле тұра, еңбегінде атап көрсетпеуі мүмкін емес екенін айтады. Сол кездесулерде А.Байтұрсынов Затаевичке 40-қа жуық ән береді. Ахметті «жеткізуші» деп көрсеткен ол әндердің бәрі де жинаққа енгізіледі. Бұл жинаққа Ілияс Жансүгіров, Бейімбет Майлин, Сәбит Дөнентаевтармен бірге, тау-тасты кезіп, кен ісімен айналысып жүрген геолог Қаныш Сәтбаевтың өзі 30 ән ұсынған. Ұсынылған әндердің көпшілігі – нұсқалар. Сонда ғой Затаевичтің: «Иә, шексіз теңіздей қазақ ән творчествосының ішінен қайсысы негізгі, қайсысы вариант екенін қалай ажырата аласың» деп халық әндерінің көп түрге бөлінетініне басын шайқап, таңырқай жазғаны.
Жетісу әндерінің зерттеушісі, филология ғылымдарының кандидаты, профессор Сағатбек Медеубекұлынан адасқан әндер туралы сұрағанымызда, көкейін кернеп, ішіне сыймай жүрген мәселенің тың қырын түйдек-түйдегімен тарқата жөнелді. «Авторымен қоса «сотталып» кеткен әндер ең алдымен Қапез Байғабыловтың шығармашылығында молынан ұшырасады. Бір тәуірі, Қапез ақталғанда, әндері де қоса ақталып, өзіне қайтты. Айтуға тыйым салған авторлардың бірі – Сәдіқожа Мошанұлы. Айтылмайтын себебі, кәмпеске кезінде оның Қытайға өтіп кеткені және әндерін айтушыларға қоғамда теріс көзқарастың қалыптасқаны. Сәдіқожа кейіннен қазақ әндерінің антологиясына енді, бірақ осы жинаққа оның «Бекзатым-ай» әні енбей қалды. Себебі стилі, мәнері, орындалуы жағынан Сәдіқожаның әніне келіп тұр деген «Бекзатым-ай», халық әні есебінде ел ішіне кең тарап кеткен. Арнайы комиссия құрылып, сондағы отырыстардың бірінде Сәдіқожаның әні екені дәлелденгенімен, «Кекілін кескен кер атым-ай, кішкентайдан өскен бекзатым-ай» деген белгілі ән халық әні болып кетті ғой, қозғамай-ақ қояйық, әлі де уақытын күтейік» деп «жылы жауып» қойған болатын. Жәнібек Кәрменов әнді иесіне қайтарғысы келді-ақ, амал не, ол ойы мысы да, мансабы да басым ағалардың қолдауына ие бола алмады». С.Медеубекұлының айтуынша, әлі күнге іздеушісін, айтушысын күтіп жүрген тағдырлы әндер – Жағыпердінің әні. Патшалық отарлауға қарсы шыққан Шалтабай Алпарұлының, Кеңес өкіметімен өштесіп кеткен Рыскелді Сауданұлының біраз әндерінің әлі күнге «халық әні» болып шырқалып келе жатуы шымбайға батады-ақ.
Бір кезде жоспарлы түрде жүзеге асырылған бұрмалаушылық енді жүрдім-бардым қараған жүйесіздікке ұрынса, халық мұрасы шын қиянатқа ұшырайды. Саясаттың салқынымен «соры қайнап сотталған» әндер ақталып шығу үшін Қазақстанда қалыптасқан дәстүрлі әннің төрт мектебі шәкірт дайындауда осы мәселеге ширақ қарап, құлаққа жат Майраның «бозбаланы тартатын магниті», Біржанның «он екі взводы», Ақан серінің «гармониясы», Балуан Шолақтың «иіс май, одеколоны» сияқты тіркестерге «осы қалай өзі?» деп ой көзімен қарауға үйретсе дейсің. Ән үлгілерінің мазмұндық, тақырыптық, музыкалық құрылысын зерттей отырып, өлшем, ырғақ, пішініне қарай ән авторын анықтау, олардың атын жұртқа таныстырып, шығармашылығын терең зерделеу, ғылыми дәрежеге көтеру – музыкатанушы мамандарымыздың алдындағы ардақты борышы болса керек.
АЛМАТЫ
