Тәуелсіздік негізі

Сенбі, 25 тамыз 2012 6:06

Еліміз өзін дербес мемлекет ретінде әлемге жариялағанда тә­у­­елсіздігінің тірегі Ата Заңын алдымен өмірге әкелді. Бұл уақыт талабы еді. Әлемдік тәжірибеге сүй­енсек, ықылым заманнан бері өркениетке ұмтылған қандай да бір мемлекет болмасын әуелгі кезекте конституциясын жасап, со­ған сәйкес өзге заңнамаларын шы­ғ­арып, мемлекетін басқарып от­ы­р­­ған. Мысалға қазақ хан­ды­ғын ал­сақ, «Есім ханның ескі жолы», «Қасым ханның қасқа жолы», «Әз-Тәуке ханның жеті жарғысы» деген сөздер халық арасында бекер айтылмаған. Өмірдің өзінен алып, адамдар қажеттілігі үшін жа­салып, қолданысқа енгізілетін заңнамалар ұтқыр ойлар мен өміршең идеялардан тұратыны мә­лім.

Сенбі, 25 тамыз 2012 6:06

Еліміз өзін дербес мемлекет ретінде әлемге жариялағанда тә­у­­елсіздігінің тірегі Ата Заңын алдымен өмірге әкелді. Бұл уақыт талабы еді. Әлемдік тәжірибеге сүй­енсек, ықылым заманнан бері өркениетке ұмтылған қандай да бір мемлекет болмасын әуелгі кезекте конституциясын жасап, со­ған сәйкес өзге заңнамаларын шы­ғ­арып, мемлекетін басқарып от­ы­р­­ған. Мысалға қазақ хан­ды­ғын ал­сақ, «Есім ханның ескі жолы», «Қасым ханның қасқа жолы», «Әз-Тәуке ханның жеті жарғысы» деген сөздер халық арасында бекер айтылмаған. Өмірдің өзінен алып, адамдар қажеттілігі үшін жа­салып, қолданысқа енгізілетін заңнамалар ұтқыр ойлар мен өміршең идеялардан тұратыны мә­лім.

Тағы бір ерекше айтар жәйт, Конституцияның 75-бабы, 1-тар­ма­ғында «Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады» деп анық жа­зылған. Бұл дала демократтары атанған әйгілі Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би секілді дана­гөй­ле­рі­міз бастаған жолмен алға ба­суы­мызға негіз салады десек, ар­тық айтқандық емес.
1995 жылғы 30 тамызда өт­кі­зілген республикалық референдумда Қазақстан Респуб­лика­сы­ның Конституциясы қабыл­дан­ған-ды. Одан әрі Ата Заңымызға 1998 жылғы 7 қазанында 2007 жылдың 21 мамырындағы заң­на­маға сәйкес өзгертулер мен то­лық­тырулар енгізілді. Бұл, әрине, уақыт талабына сай мемлекет мүддесі, ел игілігі үшін атқа­рыл­ған шара болып табылады. Сөзі­міз дәлелді болуы үшін Консти­туцияның 1-бабы, 1-тармағында «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқық­тық және әлеуметтік мемлекет ре­тінде орнықтырады, оның ең қым­бат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары» деп анық жа­з­ыл­ғанын айтамыз. Сондықтан конс­титуциялық құрылыстың не­гі­зін қалаған Ата Заңымыз Қаз­ақ­с­танның конституциялық даму­ы­ның жаңа кезеңдеріне жол ашты деп ашық айтуға болады.
Ата Заңымыздың тағы бір ар­тықшылығы республикамызда тұ­ра­тын адамдардың еркіне сәй­кес әрі оларды ұлтына бөлмей жасал­ғандығы болып отыр. Осы ойымызды ұштай түссек, ортақ тағ­дыр біріктіріп, жүздеген жылдар бойы бірге өмір сүріп келе жат­қан халықтардың құқығын тең қорғап, ортақ мүдде – Қазақ­стан­ның дамуына жұмылдыру екен­дігі көрініп тұр. Оған негіз тағ­дыр­дың жазуымен қазақ жеріне көшіп келген ұлттарға түсініс­тік­­пен қарап, жер беріп, өмір сүру­ле­ріне мүмкіндік тудырған ата-бабаларымыздың кеңдігі, мейір­бан­дығы, кемеңгерлігі, қонақ­жай­лығы, бауырмалдығы болып саналады. Шыны керек, сол ұлттар кезінде қиын жағдайларға байланысты түрлі жолдармен біздің жерімізге қоныс аударды. Соған түсіністікпен қарағанның нәти­же­сінде қазақстандықтар ортақ мүд­де бірлік пен татулыққа қол жет­кізіп, тәуелсіздігімізді қорғауға жұ­мыла кірістік.
Сөйтіп, қазақ жерінде тұратын ұлттар мен ұлыстар ел тәуел­сіз­ді­гін, егемендігін бірауыздан қол­дап, мойындап Қазақстанның көк байрағының астына бірігіп жаңа мемлекетті дамытуда. Еліміздің экономикалық-әлеуметтік және р­у­­­х­ани тұрғыдан өсуіне күш, қуат, сер­піліс берген консти­ту­ция­мыз­дың идеялары, қағидаттары, нормалары саяси-құқықтық жағынан жақсы сарапталғанын уақыт көр­се­тіп отыр. Қарапайым тілмен айт­сақ, Ата Заңымыздың арқа­сын­да Қазақстан халқының мате­риал­дық жағдайы жақсарып, әл-ауқаты артты. Елімізде қоғамның дамуына қажетті қағидаттар ескеріле оты­рып кәсіпкерлік еркіндігі, мем­лекеттік және жекеменшік теңдігі тең тұрғыда дамытылуда. Біле-білсек, бұл ел экономикасының дамуына өзіндік ықпалын тигізеді. Негізгі Заңымыз халықты әлеу­мет­тік тұрғыдан жоғары деңгейде қор­ғап, өмір сүру жағдайын жең­іл­детіп отыр. Медициналық қыз­мет көрсету, білім беру салалары жақсаруда. Тұрғын үй құрылысы екпін алып, жалақы және әлеу­меттік төлемдер мөлшері көбей­ті­лу­де. Отандық кәсіпкерлердің мін­детті төлемдері де азайтылуда.
Кон­ституция азаматтардың – мем­лекеттік деңгейде әлеуметтік құқықтарына кепілдік беріп, оны қорғайды. Соның нәтижесінде аза­маттардың құқықтары сақ­та­лып қана қоймай материалдық тұр­ғыдан да қамтамасыз етілуде. Ата Заңымызда айқын белгіленген тағы бір мәселе жұмыссыздық, мүгедектік, қарттық және жал­ғыз­ілікті жағдайында азаматтың ден­сау­лығын, сондай-ақ оның отба­сы­­ның игілігін қолдау үшін әлеу­мет­тік саясатты да жүргізу қара­лады. Бұл орайда Конституциялық Кең­естің рөлі ерекше. Өйткені, ол конституцияның жоғары тұр­ған­ды­ғын қамтамасыз ететін мем­ле­кет­тік орган болып табылады. Мем­л­екет адамдардың заман ағы­мы­на лайықты бақуатты өмір сү­руіне қажеттіліктің бәрін жасауға міндетті десек біздің мемлекетіміз үшін адамға деген қамқорлықтан, оны материалдық тұрғыдан қор­ғап, әл-ауқатын арттырудан басқа артық ешнәрсе жоқ. Мұны адам өмірін және құқықтарын конс­ти­туциялық тұрғыдан мойындау деп түсінген дұрыс.
Құқықтық мемлекет болған соң, әлемдік тәжірибеден өмірлік мәні зор, ең бастысы халықтың игілігіне жарайтын дүниелерді алып, қолданысқа енгізуді алға ба­су қадамдары деп түсінген жөн. Бұл ретте тұтқынға алу және қамауға алуға санкцияны тек сот беретіндігін, сондай-ақ, өлім жазасын қолдану ауқымына шектеу қойылғанын қуана құптаған дұ­рыс. Тағы бір ашық айтып қана қоймай ел болашағы үшін жасал­ған игілікті қадамдардың бірі деп бағалауға тұратын қадам қоғам­дық бірлестіктерді мемлекеттің қар­жыландыруына салынған тый­ымның алынуы болып саналады.
Қорыта айтқанда, Ата Заңы­мызды ардақтау арқылы құқық­тық мәдениетімізді дамыта тү­се­міз. Заңнамаға сәйкес, әділ билік жүргізетін сот жүйесі болған соң заңдарды бірінші кезекте өзіміз іс жүзіне асыруымыз керек. Сон­дық­тан Елбасының «Қазақ қазақ­пен қазақша сөйлессін» деген да­на­лығын берік ұстанамыз. Соның нәтижесінде алға басу қадамдары айқын байқалуда. Бұрындары іс­тер құқық қорғау органдарынан ресми тілде келетін. Енді біздің талабымызға сәйкес қылмыстық, азаматтық, әкімшілік істердің басым бөлігі мемлекеттік тілде тү­сіп, қазақ тілінде қаралып, заң шең­берінде үкімдер, шешімдер шығарылуда. Бұл қадамға, бәрі­нен бұрын, елімізге қоныс аудар­ған оралман ағайындар қуануда. Себебі облыстық ішкі істер де­пар­таменті жол полициясының қай­сыбір қызметкерлері жол жү­ру ережесін бұзған оралманға кі­нәсін қазақ тілінде айтып тү­сін­діргенімен хаттаманы ресми тіл­де толтырып, сотқа жібереді екен. Сот отырысы барысында су­дья тарапынан барлық шындық ашылған кезде дау туындайды. Оралман «жол полициясы инспекторы маған ауызекі тілде былай айтып еді, хаттаманы бас­қаша толтырыпты» дейді. Заңға сәйкес жүргізуші түсінсін, түсін­бесін хаттамаға қолын қойған соң судья шешім шығарарда сол не­гізге алынады. Сондықтан заң­ның аты заң. Заңға сәйкес, жібер­ген қателігін мойындап, қолын қойған жүргізуші жүргізушілік куәлігінен айырылады. Алдағы уа­қытта осындай түсініс­пеу­ші­лік­­тер қайталана бермес үшін жол полициясы қызметкерлері қан­­д­ай да бір хаттаманы мем­лекеттік тілде толтырып, бізге сотқа жі­берсе екен деген ұсыным бар.
Нұржан ҚАРАБАЕВ,
Қапшағай қалалық сотының төрағасы.
Алматы облысы.