Ұзақбай ұлағаты

Сенбі, 25 тамыз 2012 6:00

Адалдық – ардың ісі дейтін болсақ, ауылдың қара жолында шаңғытып ойнап өскен бала қан­ша елді аралап, қанша жердің дә­мін татса да, туған топыра­ғының бақалы көлі мен балдыр­ғанды жеріне адалдығын еш өзгертпек емес. Негізі, адам баласы өзі жа­ратылған топырақпен тамырлас. Қаншама академик-профессорлардан алған сан салалы білімнің шетін ұстап жүр­сең де, туған жеріңнің аты аталса, құлағыңды тосып елеңдей қа­ласың. Тіпті «Әр бақа өз көл­шігін мақтайды» дегендей, дәл сенің ауылың, дәл сенің ауы­лың­ның адамдары басқаларға ұқса­майтынын айтып, көңілің ала­бұр­тып, көзің ойнап шыға ке­лесің. Бұл – туған жердің, бала­лық бақыттың құ­діреті.

Сенбі, 25 тамыз 2012 6:00

Адалдық – ардың ісі дейтін болсақ, ауылдың қара жолында шаңғытып ойнап өскен бала қан­ша елді аралап, қанша жердің дә­мін татса да, туған топыра­ғының бақалы көлі мен балдыр­ғанды жеріне адалдығын еш өзгертпек емес. Негізі, адам баласы өзі жа­ратылған топырақпен тамырлас. Қаншама академик-профессорлардан алған сан салалы білімнің шетін ұстап жүр­сең де, туған жеріңнің аты аталса, құлағыңды тосып елеңдей қа­ласың. Тіпті «Әр бақа өз көл­шігін мақтайды» дегендей, дәл сенің ауылың, дәл сенің ауы­лың­ның адамдары басқаларға ұқса­майтынын айтып, көңілің ала­бұр­тып, көзің ойнап шыға ке­лесің. Бұл – туған жердің, бала­лық бақыттың құ­діреті. Кейін­нен ел тізгінін ұс­тап, мақтаулы маман, атпал азамат болған жан­дардың өз ауылын ұмытпай, тіршілігіне араласып отырғанын көргенде, осы құдіреттің жүрек түкпірінен өш­пегеніне куә бола­сың. Өзім біле­тін сондай бір азаматтың өмір жолы туралы кі­тапты  оқи отырып, осындай тол­ғанысты басымнан кешірдім.
Қазағымның қайтпас қара нарысың,
Туған елдің абыройы, арысың.
Тайталаста тайдырмаған намысын,
Ұрпағыңа қасиетің дарысын, – деген ақынның өлең жолдарымен басталған бұл кітап басынан аяғына дейін қазақтың қара нары, елінің сыйлы да ұлағатты аза­маты, қоғам қайраткері Ұзақ­бай Қарамановтың өмір жолы мен қызметіне арналыпты.
Ұзекеңмен мен біраздан та­ныс­пын, өзін көрмей тұрып, бі­рінші атына қанықтым. Құры­лыс инженері мамандығы қазақ же­рінде тек 60-жылдардың басында ғана қалыптаса бастады, дәлірек айтсақ, осы мамандық бойынша алғашқы түлектер 1962 жылы еліміздің құрылыс индустриясын дамытуға қанат қаққан еді. Сол алғашқы түлек­тердің бірі болға­ным – мен үшін үлкен мақтаныш. Қазақ даласында сәу­лет өнері кенже қалған дүние емес: қалалар, астаналарды айт­пағанда, жаз-жайлаудан кейін қыстың қатал ызғарында ық-пана болатын қыс­тақтар са­лынғаны бұрыннан-ақ белгілі, бірақ ха­лық­тың басым көпшілігі үшін құрылыс ісі ата кәсіп болып қалыптаспаған. Сон­дықтан да болар, сол 60-жыл­дардың басында құрылысшы жұмысшы­лар­­дың арасында қа­зақтар не­кен-саяқ кездесетін, қыз-келін­шек­тер тіпті болмайтын да. Қа­зіргі Никольский шіркеуінің қасындағы базардың маңында университет жатақханасын салып жатқан бригадаға бір қазақ қызының жұмысқа келуі үлкен оқиға болған. Бұл жәйттің тосын әрі қызық болып көрінгені сон­шалық, Алматы қаласы бойынша құрылыс-монтаж басқар­ма­­ла­­рын­да (СМУ-17) қызмет ат­қаратын 3-4 қаралы қазақ жігіті сол қызды көруге барғанбыз. Ол кезде құ­рылысшы қыз-келін­шек­тердің бә­рі орыстар болатын, со­лардың ішінен кәдімгі жұмыс­шы­ның комбинезонын киіп, қолына сы­лақ­шының құралын ұстаған қазағымыздың қарато­рысы көзге оттай басылған еді. Ол уақыт­тарда қыз баланың құ­рылыс ісінде қара жұмыс істе­гені, әрине, қазақ тәрбиесіне жат нәрсе еді.
Аталмыш жылдарға дейін ма­­мандар Ресей, Украина қала­ларынан білім алып келіп жататын. Онда да оқуға баратындар жалпы білімімен қатар орыс тілі бойынша сынақтар тапсырып, әбден іріктелетін. Әр одақтас республикаға берілетін орын саны да шектеулі болатын, сон­дықтан үміткерлерге қойылатын талаптың үдесінен шығу барлы­ғына бірдей бұйыра қоймайтын. Ал сыннан сүрінбей өткендер қабылданған оқу орнында білім алып, өз мамандығын игерсе, туған жерінде оның шашасына шаң тимейтін, өйткені қазақтың ғасырлар бойғы мәдениеті, өнері болғанында дау жоқ, бірақ ел жаңа заманның ағысына ілесу үшін сол заман талабының ой-шұқырын таныған маманға зәру еді. Солардың бірі Ұзекең болды.
Теңіздің толқыны жағасын ұр­ған Ұялының балықшысы Қа­ра­ман ошағының түтіні, үмітінің оты Ұзақбайға жасынан-ақ білім алуды нықтап құлағына құйып өсіріпті. Ырзығын теңізден тауып жүрген Қараман ақсақалдың судай сырғыған өмірдің қай бағытқа барып құярын алдын ала болжа­ғаны болар, әйтпесе көзінің қарашығы – жалғыз ұлын көзден таса қылмай ығын­да ұстаса, оны ешкім сөкпес еді ғой. Әкесінің сөзі ме, жаратқан­ның дарытқан зеректігі мен талпынысы ма, бала Ұзақбай жа­сынан-ақ білімге құш­тар­лығы­мен, құйма құлақты­ғы­­мен танылыпты. «Аз да болса ақындығың болмаса, нағыз математик болу мүмкін емес», деп неміс мате­матигі К.Вейерштрасс айтқан­дай, жүректе жатқан көңіл сырларын өлеңдетіп айту өнері бар ма, жоқ па – мен оны біл­меймін, бірақ Аралдың баласы Ұзақбай жоғары оқу орнына қабылдай­тын комиссия мүшеле­рін есепке алғырлығымен таңғал­дырған. Та­­ғы бір данышпан, ежел­гі грек жазушысы, ойшыл Исократтың «Математика дегені­міз – ақыл­дың гимнастикасы…»  деген сөзі бұл ғылымның адамды, оның ойын тәртіпке келтіріп, өмір ұстанымдарына белгілі бір әсер ететініне дәлел. Шынымен де Ұзе­кеңмен қызмет бабында араласып жүріп, ол кісінің қисынды ойлары мен жоспарлы істерін шашау шығармай жүзеге асырып жататына куә болдым. 1959 жылы Куй­бышевтің инженерлік-құрылыс институтын бітірген­нен кейін туған жеріне келіп жұмысқа араласқан жас Ұзақ­байдың білімі де, күш-қайраты да еліне арналды.
Кәсіби құрылыс инженері мамандығын алғашқылардың қа­тарында алып, елдің болашағы үшін тер төккен Ұзекеңді көп­шіліктен ерекшелеген оның білі­мімен қатар, іске деген құлшы­нысы еді. Онда қай жұмысқа да немқұрайлы қарау деген болмайтын, оның үстіне өзінің ұйым­дастырушылық қабілетін де айналасына бірден аңғарта білді. Діні мен тілін айтпағанда, мінезі мен қалыптасқан әдеті, білімі мен тәрбиесі бөлек қаншама адам­ның басын бір ұжымға біріктіріп, жұмысқа жұмылды­ру­дың өзі оңай шаруа емес, ал енді сол жұмысты, әсіресе құрылыс ісінде уақытылы, сапалы орын­дауға ұйымдастыру нағыз да­рындылық деп айтуға болатын шығар. Осындай қабілет Ұзе­кеңді қандай қызметінде болса да тек абыройға жетеледі. Про­рабтық қызметтен тәуелсіз Қа­зақстанның Үкіметін басқарған­ға дейінгі аралықтағы қызмет­те­рінің бәрінде де өзінің азамат­тық келбетін жоғалтпай, білімі мен қабілеттерін шыңдай білді.
Телеарналардан, газет-журналдардан «депутат» деген ұғым­­ды «халық қалаулысы» деген тіркеспен айтып жүр. Ма­ғынасы үлкен, салмағы ауыр тіркес… Депутаттықты қарақан басының қамы етіп, «пәленше депутат болыпты ғой, мен содан кеммін бе» деген қағидатпен бә­секе жарысқа айналдырып жүр­ген пысықайлар көп. Уақытында естіп жататынбыз, кейбір «мық­ты» үміткерлер сайлау мерзі­мінен бірер жылдай бұрын аттарына ер салып, жан-жаққа шабармандарын жіберіп, ақыл-ке­ңесшілерін, «жазғыш­та­рын», де­меуші-қолдаушыларын дайындап, солардың бәрін ойлас­тырып, депутаттық додасына кі­рі­сіп-ақ кететін. Кейінгі уақытта Парламент сайлауы партиялар арқылы құрылатын болған­дық­тан, өркениеттілік қалыбына тү­се бастаған сияқтымыз.
Ұзекең өткен ғасырдың 90­­-жылдарының екінші жартысынан бастап екі-үш мәрте өз кандидатурасын Мәжіліс депу­тат­тығына ұсынды. Ағамыздың депутаттықта дайындық жұмы­­сы қалай жүрді дейсіз ғой. Біздің командамыз екі-ақ адамнан тұ­ра­тын: Ұзекең – басшы, мен – қос­шы. Сайлау болар алдында 1-2 ай бұрын телефонмен хабарласады: «Әй, Әбеке, жұмыс­та­сың ба? Де­ма­лысың қашан, бір жаққа ке­тейін деп жатқан жоқ­сың ба?» деп бабына келтіре сұ­рап, ілгерінді-кейінді жоспарларымды біліп алады да: «Екеуміз бірге бір шаруаны бітіруіміз керек еді», деп пәленше уақытта баратынын ескертіп қоя­ды. Шаруа – депутаттық додаға дайын­дық жұмыстары. Келгеннен ке­йін өзі туралы, өзінің халық алдындағы міндеттері мен оларды шешу жолдары туралы жазылатын мәтіндерді Ұзекеңнің бас­шылығымен құрастыратынбыз. Мен де ол кісі сияқты құрылыс­шы инженермін, сондықтан мұн­дай іске қаламы жүйрік азаматтарды шақырсақ деген пікірімді Ұзекең қабылдамайтын. «Осы шаруаға екеуміз де жетеміз», деп менің кейбір «мәнерлеуге тал­пын­­ған жазбаларымды» қолпаш­тап, көтермелеп қоятын.
Жазатын да өзіміз, редактор да өзіміз, дизайнер де өзіміз, яғни басуға дайындалған мате­риал­­дардың түр-түсін анықтап, басылатын данасын белгілейтін де өзіміз. Материалдарды кімге, қашан жіберу керектігін Ұзекең бізге айтып, тапсырмаларын бе­ріп аттанып кететін. Қолымыз­дан келгенше бар істі ағамыздың айтқан мерзімді уақытында ат­қаруға ұмтылатынбыз. Құжат­тар­­дың барлығын жібергеннен кейін Ұзекеңе сәттілік тілеумен болатынбыз. Осылайша әр сайлау науқаны аяқталғанша бізде дегбір қалмайтын – бар ойымыз: егер Қараманов депутаттыққа сайланбай қалса, онда ол біздің мәтіндерді дұрыс құрастыр­ма­ғанымыздан болады деп қатты мазасызданатынбыз. Бірақ Ұзе­кең қаншама рет депутат болды – бәрі де халықтың қалауымен болған дүние еді. Өзі сайланған өңірлердің қиындықтары мен мұқтаждықтарын кабинетте ші­рене отырып шешкен жоқ, үнемі халық арасынан табылды. Қай өңірден сайланса да, ха­лықтың өзіне артқан сенімін адалдықпен ақтай білді.
Мақаланы адамның туған жермен тамырлас екендігімен бастаған болатынмын. Ұзекең өзі туып-өскен Аралын гүлден­діру жұмысынан тыс қалып көр­ген емес. Аралдың айдыны 60-жылдардың басынан бастап тартыла бастағанда, ондағы халықтың көңілі де, тұрмысы да өз нәрінен тартылғандай болып еді. «Шамның жарығы түбіне түс­пейді» дегендей, Сыры шал­қып, теңізі телегей болып жат­қанда да өңір халқының ауыз суға зәрулігі әрдайым өзекті болып келген. «Жеті күн жауған жаңбырдан желіп өткен су артық», жаратқаннан қол жайып қанша сұрасаң да, Арал өңірінің күйіп тұрған топырағына тамшы тамбайтын кездері көп болады. Ал көктен түсетін нәр көзінен басқа қалың халықтың өздігінен ауыз суға қол жеткізуі – қи­ын­ның қияметі: қаладағы бір­неше ғана шүмектен ағатын суды иінағашпен шелектеп таситын. Міне, осы кезде бойындағы жалынымен жарқырап іске кіріс­кен Ұзақбай Қарамановқа Арал-Аманөткел су құбырын тарту жұ­мысы тапсырылды. 99 шақы­рымдық бұл арна құрылысы осы өңір үшін де, Кеңес одағы үшін де ХХ ғасырдың ең үлкен әрі маңызды нысаны болды. Халық игілігіне жасалған бұл жұмысты абыроймен атқарған Ұзекеңнің де көңілі марқайды: ауыз су әр үйдің ауласына әкелініп, қыз-келіншектер мен балалар «Қы­рымнан» су тасу азабынан құтылды, есік алдына бау-бақша егу мүмкіндігі ашылды. Әбділда Тәжібаевтың кейіпкері Толағай­дың тамшысыз қалған елге жаң­быр жаудыратын тау әкелгені былай суреттеліпті:
Таңдап жүріп тау жотасын
Талғай қарап орман, тасын
Тарбағатай үйірінен,
Толағайы таңдап алды.
Көңілі сүйген бір шатқалды
Ұзақ ырғап бөліп алды
Өркештенген түйінінен,
Басындағы қарын қоса,
Баурындағы аңын қоса,
Шайқап бұлақ, көк орманды,
Күшпен әрең алды-дағы,
Арқасына салды-дағы
Келген ізбен қайта оралды.
Ұзекеңнің – жігері тасыған жас жігіттің сол 60-жылдардың басында орындаған жұмысы осындай толағай еңбекпен келген. Сол еңбек әлі де жалғасып келеді: Ұзекең Арал теңізінде Көкарал бөгетін тұрғызу, Сырдария арнасын реттеу жұмыста­рының да басы-қасында болды, бұл жұмыстарды әлі де бақы­лауында ұстап келеді. Депутат болып жүрген кезінде елді әлеу­меттік-мәдени жағынан дамыту шараларын қолға алып, мектептер, стадион, емханалар салдырды. Жарты ғасырдан астам уақыт халыққа қызмет еткен су құбырының тозығы жетіп, оған да жөндеу жұмыстары жасалды. Міне, бұның бәрі – Ұзекеңнің өз ісіне адалдығының белгісі.
Пендешілікпен кейде біреу­дің сыртынан біреу ғайбат сөз айтып жататын кез болады, ал Ұзекең туралы мен ешкімнен ешқандай те­ріс пікір естіген жоқпын. Қан­шама қызметте болды, ірілі-ұсақ­ты лауа­зымдарға тағайындалды, мемле­кет­­тік би­лік басында болды, талай рефор­малық шараларды басқарды, бел­гілі бір өңірлерді дамыту тұтқасын ұстап тұрды – бәрінде де ол кісі адалдығынан таймады. Артынан жаман сөз ермеді, ешкімнің көңілі қалып, өкпесін арқаламады. Билік басында жү­ріп, өзінің ар-ожданына кір кел­тірмей, халық алдындағы абыройын ол қыз­меттен кеткеннен кейін де асқақ­тата білген санаулы адамдардың ортасынан қайда жүрсе де адал­дықтың исі аңқы­ған Ұзақбай аға­мызды бөліп ай­туға болады. Ха­лық алдындағы адал еңбегі оның адами жаратылысымен өзектесе келеді. «Адал­­­­дық жүрген жерде адам­дық жүреді» деген қазақ.
Балалық шағында сансыз құстың құтты, ұялы мекеніне айналған Ұялы ауылынан Ұзе­кең де өз ұясын тұрғызды. Сол ауылдан түлеп ұшып, бір мектептен қанат қаққан Ұлдай қызбен бас қосып, отбастарында Асқар, Нұрлан, Дәулет атты ұл­дары дүниеге келді. Ұлдай жең­геміз ағамызға адал жар, балаларына асыл ана болумен қатар, еліміздің Бас прокуратурасында жұмыс істеп, полковник шенінде зейнетке шықты. Ұлдары қадірлі азамат болып, өздері де ұл-қыз өсіріп отырған өркенді отбасы. Қазір Ұлдай жеңгеміз бен Ұзақбай ағамыз екеуі балалары мен немереле­рінің қызығына бөленіп, егемен Қазақстанымыз­дың ертеңін құратын ұрпақтар­ды тәрбиелеп отыр.
Әбдісағит ТӘТІҒҰЛОВ,
ҚР Ұлттық инженерлік академиясының академигі,  Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты.