Менің Ерекем

Бейсенбі, 30 тамыз 2012 7:16

Бала кезде кісіні былай ата деп жөн сілтейтін жанның жоқтығынан ба (әкем, үш бірдей немере ағам соғысқа кеткен, шешем өлген, асыраушымыз – әкемнің ең үлкен жеңгесі ең кенжесі мен маған тамақ тауып беру қамымен әуре) кімді болса да жұрттан естіген есімімен атауға дағдыланыппын, өзімнен алды отыз, арты екі жас үлкендігі бар немере ағаларым мен әпкелерімнің бәрін, басқаларын да қасқайтып қойып атымен атайтынмын. Сол көргенсіздігімді отыздан асқанша қоя алмай жүрдім.

 

Бейсенбі, 30 тамыз 2012 7:16

Бала кезде кісіні былай ата деп жөн сілтейтін жанның жоқтығынан ба (әкем, үш бірдей немере ағам соғысқа кеткен, шешем өлген, асыраушымыз – әкемнің ең үлкен жеңгесі ең кенжесі мен маған тамақ тауып беру қамымен әуре) кімді болса да жұрттан естіген есімімен атауға дағдыланыппын, өзімнен алды отыз, арты екі жас үлкендігі бар немере ағаларым мен әпкелерімнің бәрін, басқаларын да қасқайтып қойып атымен атайтынмын. Сол көргенсіздігімді отыздан асқанша қоя алмай жүрдім.

Әйтсе де, неге екенін қайдам, бір кісіні, өзімнен үш-ақ ай үл­кендігі бар кісіні әу бастан «Ереке» деп ныспыладым да, әлі күнге солай атап келемін. Ол кісі – бұл күндер ғасырдың төрттен үшін артқа тастап отырған журналист, жазушы Еркінбай Әкімқұлов.

Сол кісінің аты-жөнін бажай­ла­уым­ның өзі оқыс. 1958 жылдың жазында университеттің бірінші курсын тәмамдап, табандатқан 3 жыл бойы көрмеген туған аулыма бет алатын болдым. Сапарласым өзін «ақынмын» деп таныстырған Қаныбек Сарыбаев. Ақын болға­сын, әрине, түлені түртіп тұрады. Жолшыбай «жаңа жазғаным еді» деп өлеңдерін оқыды. Ауылға жетіп, ағайын-туған, жолдас-жорамен сәлемдесіп жүргенімде «Оң­түстік Қазақстанның» бір саны қолыма түсе қалғаны. Газеттің төртінші бетінен бастайтын кезі­міз ғой. Үш өлең жарияланыпты. Таныс сарын сияқты. Аяғында Еркінбай Әкімқұлов деген ныспы тұр. «Оу, бұлар Қаныбектің жолда маған оқып берген өлеңдері ғой» деймін ішімнен. «Әлде ол өзімдікі деп басқа біреудікін оқып бергені ме» деген дүдамал да жағаласа кетеді.

Күз жақындап қалды, тың ас­ты­ғын жинауға аттандық. Ай жү­ріп одан да оралдық. Оқу да бас­талды. Іле «Әдебиет үйірмесінің жұмысы басталады, Еркінбай Әкімқұлов өлең оқиды» деген хабарландыру да ілінді. «Еркінбай Әкімқұлов деген кім болды екен?” деген жаз күндерінде көкейімді тескен сұрақ ойыма орала қалып, өзгелермен қабаттаса мен де бардым. Алдымен автор таныстырылды. Журналистика бөлімшесінің бесінші курс студенті екен. Өлең­дері тәп-тәуір. Қол соқтық-ау дей­мін. Бірақ жаз күндерінде көкейге ұялаған түйткіл түрткілеп қоймай­ды. Қасымдағы жолдасым түрт­кіле­се де тікірейе қалатын жаман әдетім бар. Сол әдеттен арыла қою қиын ғой деймін, соның ауыз­ды­ғын қарс-қарс шайнайтындаймын. Жазда газеттен өлеңдер оқыға­ным­ды, оларды жазған ақынды білетінімді, қайсысының өлеңі екенін анықтап алғым келетінін мысқыл араластыра қатқылдау айт­тым ғой деймін. Тіпті, тұқыр­тып алғым келетіндей әуейілік те жоқ емес.

Әйтсе де өлеңдерін оқыған, өңі сұстылау, дене бітімі тарамыстау, туа бітті сабыры бар секілді жігіт сасқан жоқ, менің іліп-қақпамды елемейтін сыңаймен:

– Одан бір апта бұрын сол газетте менің үш өлеңім жариялан­ған. Редакция жігіттерінің салақ­ты­ғынан болар, сол өлеңдердің авторы Қаныбек Сарыбаев деп көр­сетіліп кетіпті. Қатемізді түзейік деді ме, кейін жарияланған оның өлеңдеріне менің атымды жапсыра салыпты. Тегі «мыналар пәлен­шенің өлеңі, қаламақысын басқаға қойыпсыңдар» деп тықақтайтын тексерушілер тоқпағынан қаймық­қан шығар, – деді де доғарды.

Бұлтартпас жауаппен алаң­ға­сар, яки пәлеқор біреу дауласар. Жым болдым. Жиыннан кейін арнайы қол алысып, танысқаным да жоқ. Университетті бітіргеннен кейін Ерекең «Лениншіл жасқа» орналысыпты, мұны мақалала­ры­нан білем, кейін сол газеттің оң­түстік облыстардағы тілшісі болды. Оны да жазатын хабарларынан, мақала, очерктерінен білем. Бірақ сонда да арнайы танысқан тұсымыз жоқ. Диплом қолға тиген соң, мен Жезқазғанға кеттім, одан Түркістанға ауыстым. Сол тұста аудандық комсомол конференциясы өтті де, аукомолдың штаттан тыс хатшысы, «Комсомол прожек­то­рының» басшысы болып сайлана қалдым. «Лениншіл жастан» сондай конференциялардан есепті оқып тұрамын, сол газетте Сайын Мұратбеков әңгімелерінің екінші жинағы, Шәкен Аймановтың «Алдар көсесі» хақында, тағы бір­де­ңе-шірдеңелерім жарияланған. Олар дәтке қуат. «Конференция туралы есеп неге жазбаймын?» деген ой келе қалды. Жаздым да. Бірақ жуық маңда жариялана қой­мады. «Жаратпағаны ғой» дедім де қойдым. Айдан аса, тіпті екі айға жуық өтіп кетті ғой деймін, бір күні «Лениншіл жастан» хат келе қалғаны. «Е, неге жарат­п­аға­нын хабарлаған болар» деген жорамалмен самарқаулау аштым. Әдет­те хатқа кім қол қойғаны кө­зі­мізге алдымен көлбеңдейді ғой, Ерекең қол қойыпты. «Не дептіге» содан кейін кірістім. «Нұрмахан, депті, естідің бе, естімедің бе, жақында аппаратқа, комсомол тұрмысы бөліміне ауыстым. Хаттар біраз жиналып қалған екен, соларды ақтарып отырып, сенің жазғаныңды ұшыраттым. Бірден айтайын, есебің есеп емес, кәдуіл­гі талдау мақала іспетті. Жігіт­тер­дің жариялауға неге ұсынбағанын түсіне алмадым. Есеп беру-сайлау науқаны өтіп кетті ғой, енді ұсыну орынсыз. Оған ренжіме. Жазып тұр» деген сыңайда. «Е, бұл кісі есті ағамыздың бірі болды ғой» деп жорыдым да қойдым. Жауап хат та жазғаным жоқ. Көп ұзамай кезекті демалысыма шығып, Ал­ма­тыға тарттым да кеттім. Курс­тас, сыйласатын достар бар. Қы­дырасың. Арғы жағы белгілі. Күн­дердің күнінде Ерекеңе кездейсоқ жолығып қалдым. «Қайдан жүр­сің?» Жауабым белгілі. «Мен Те­міртау, Қарағандыдан түнделетіп жетіп едім, «Комсомол прожекторы» жетекшілерінің республика­лық мәслихаты болып, содан орал­ғ­ан бетім. Мәслихатта сенің де атың аталды. Орталық Комитеттің Құрмет грамотасымен наградта­лып­сың. Бірақ алуға шықпадың. Іздеп едім, жиналғандар тізімінде жоқ екенсің» деді. «Демалысқа шығып едім, хабар мен жүріп кеткеннен кейін жеткен болар. Есті­медім» дегеннен басқа не айт­пақпын. «Менің хатымды алдың ба?» деді. «Алдым. Рахмет». «Жаз­­бай кеттің ғой» деді. «Жазамын ғой». Әңгімеміз осымен тәмам­дал­ды. Алдында ғана Кәкімжан аға­мызға (Қазыбаев) кіріп шыққа­нымда «Екінші сентябрьден қал­май жет. Кешіксең, өз обалың өзіңе» деген. Оны айтқам жоқ.

…Уағдаласқан (Кәкеңмен) уа­қыт жақындап қалды. Редакторым Тұрабай Мырзахметов ағамызға кірдім өтінішімді айтып. Шорт кетті. «Не деп тұрсың? Сені маған обком жіберген. Райкомдағы қулар созбақтап жүріп алғансын өзім барып, өзім айтысып жүріп алға­ным­ды естігенсің, көргенсің. Бар да жұмысыңды істе, миымды ашыт­пай» деп шорт кесті. Аупарт­комға барып едім, маңайлатпайды. Ақыры, күнде келе беру қызмет­тегілерді жалықтырады-ау деймін келісімін алдым-ау әйтеуір. Бірақ Кәкең айтқан мерзімді өткізіп барып. Не керек, Алматыға қыр­қүй­ек­тің 12-сінде жеттім. Уағдадан он күн кешігіп. Кәкең ренжіді. «Ең болмаса осылай да осылай деп телефон соқпайсың ба», – деді. Ол ойға келмепті. «Уақытылы жет. Үлгермесең өкпелеме дегенім, тіпті жете алмасаң, кімді алатынымды айтқанымды ұмыттың ба? Орныңа адам алып қойдым. Он күннен соң оған «орын босат» деймін бе?» деп тағы шұқшиды. Не дейін, кінә өзімнен. Содан кейінгі «сандалбайымды» сарала­май-ақ қояйын, бас сұғар қуыс табылар емес. Күндер зымырап өтіп барады. Қыркүйегің бітуге тақады.

Күндердің күнінде тура алдымнан Ерекеңнің сап ете қал­ғаны. «Қайдан жүрсің, – деді бая­ғы әдетімен. Көңіліңді торлаған ой салмағы пендені қалжыратып қана қоймай, еңсеңді езіп, жүнжі­тіп жібереді екен. Сергелдеңімнің түгін қалдырмай ақтардым.

– Түсіндім, – деді Ерекең менің барынша қысқартып айтуға ты­рысқан хикаятымды едәуір уақыт тыңдап барып. – Бір қарбаласқа тап келгенің-ай. Демалыста едім. «Қазақстан пионерінен» Әбілпейіс оқыс босатылып, орнына Сейдахмет, оның орнына Қалдарбек, оның бөліміне Мәткәрім барады дегенді есітіп, «келіп-кетіңіз» деген соң келе жатқаным еді. Мәт­керім менде ғой. Әлгі сыбыс рас болса, «орын дайын» деп есептей бер. Ертең емес, бүрсігүні міндет­ті түрде соқ, қайткенде де аламын,– деді асыға қоймайтын сабырлы үнімен.

Ойпыр-ай, сәтін салса адам­ның жолы бола береді екен ғой. Жүнжіп кетердей болған жүдеу көңіл жапырақ жайып сала берді.

Ерекең айтқанын орындады. Жұмысқа кірістім. Алдыма бір топ хат қойды. Қостанай, Шығыс Қа­зақстан облыстық газеттерінде төрт айдай практикадан өткенде де, аудандық газеттердегі қызме­тім­де де хат қорытуға құныға кірісетінім мұндай абырой болар ма?! Қорытып, бастырып алдына қойдым. Оқып шықты да:

– Осының бәрі хат иелерінің өздері жазған нәрсе ме, әлде?.. – деді.

Өздері жазғаны да, айтарын дәл жеткізе алмай кібіртіктеп, ой-пікірін пышыратып алғандар да бар.

Ерекең жарты сағаттай тапжылмай отырып, қалғанын түгел оқып шықты да:

– Бұдан былай қорытқан хаттарыңды секретариатқа тікелей бере беруіңе болады екен. Менің де жүгім жеңілдейтін секілді. Бө­лімге келгелі командировкаға шы­ға алмай жүр едім, ел аралауды сағынып қалғандаймын,– деді. Шық­ты да, жазды да. Насихат бө­лі­мінің меңгерушісі Таупиқ Сар­бақановтың бір ілездемеде:

– Осы біздің Еркінбайдың былай қарағанда түсі суық. Ал жү­регі жылы, көңілі нәзік екенін жаз­ғанын оқығанда ғана аңғара­сың, – дегені есте.

Ерекеңнің редакциялық алқа мүшесі ретінде бірде «Әрбір бөлім айына бір проблема, елді, жастарды елең еткізетін проблема көте­ріп отырса, газетіміз жақсара тү­седі» деген ұсынысты қадап айт­қаны да есте. Соны қолдау ретінде монументтік насихат мәселесін, облыстарымыздың мәдениет меке­мелерінде қазақ оқу орындарын бітіргендер жоқ екенін аңдадым. Бітіргенді қоя тұрыңыз, осы салада жоғары білім беретін оқу орны да жоқ екен Қазақстанда. Сол жазғандарымның ықпалын «Әке­лер даңқы жолымен» жорығының республикалық ІІІ слётында өз көзіммен көрдім, алапат соғыста опат болған боздақтардың өздері болмаса да, есімдері тіріліп, жер-жерде орнатылған ескерткіштерге жазылғанының куәсі болдым, көп ұзамай Шымкентте мәдениет институты ашылды, арнаулы орта білім беретін оқу орындарының жұмысы анағұрлым жетілдірілді.

Талай тақырыптарды бірлесіп те жаздық. Олар көбіне газеттің бір бетін, кейде тіпті екі бетін алып жататын. Ондайда қайсымыз қай бөлімін жазатынымызды ақыл­дасып алатынбыз.

Уақыт өтіп жатты. Шерхан ағамыз менің келгеніме бір жылға жетер-жетпес уақытта мәдениет бөлімінің меңгерушісі етіп таға­йындаған. Бөлмеде күндіз сыналап кіретін жер де жоқтың қасы. Бір күні жұмыс аяғынан соң Ерекең кірді.

– Таупиқ кандидаттығын қор­ғап алды ғой, соның орнына мені қолай көретіндей сыңайлы. Менің орнымды Шәкең саған ұсынса, қарсы болмайсың ба? – дегені. Үйреніп қалған бөлім ғой, неге қарсы болайын.

Ерекеңнің айтқаны келді. Қай­та­дан бір бөлмеде, қатар үстелде отырып жұмыс істейтін болдық. Қылжың-қалжыңымыз жоқ, көбі­не пікірлесеміз. Тағы да бір жылдай басымыз бір бөлмеде. Комсо­молдың есеп беру-сайлау науқаны тағы да кеп қалған. Сіңбіруге мұршам жоқ шақ.

– Көрік дос саған құда түскісі келеді, – деді жай ғана. «Көрік» деп отырғаны комсомолдың орта­лық комитетінің меңгерушісі, ке­йінірек үлкен орталық комитетте істеген, 1987 жылы «Социалистік Қазақстан» газетінің бас редакторы болып тағайындалған Дүй­се­ев. Ерекеңмен курстас, бірге оқы­ған. Ерекең менің кеңсе жұмы­сына зау­қым онша еместігін аңғ­а­ра қой­майтын секілді. – Баспасөз секторына. Төрт газет, екі журнал ғой, қинала қоймассың, – деді. Айтып отырғаны «Лениншіл жас» пен «Ленинская смена», «Қазақ­стан пионері» мен «Дружные ребята», «Білім және еңбек», «Бал­дырған».

1968 жылдың ақпаны еді. Артынша Көрік шақырды. Бастығы­мыз ғой. Таныспыз. Сырттай болса да бір-бірімізді сыйлайтын сы­ңайлымыз. Ыстық ботқадай жа­­­быс­­ты. «Қалекең де (Қалаубек Тұр­­сын­құлов), Өзекең де (Өзбекәлі Жәнібеков) сені мақұл көріп отыр. Бірге істейміз», – дейді. «Көрік-ау, жас болса отызыңды толтырып тас­тады. 28-інде қош айтысып жатады емес пе комсомолмен? Бол­дық қой комсомолец, кезінде. Енді менен қай бір комсомол қайрат­кері шығар дейсің», деймін. Көрік естімегендей сыңай танытады. Ақыры көндірді. Содан кеңсе қызметкері болып мен кеттім, көп ұзамай Ерекең әдебиет бөліміне ауысты, артынан партия қызметіне кетті. Мен болсам екі жылдан кейін комсомолмен қоштасып, «Со­циалистік Қазақстанға», одан Партия тарихы институтына, одан ҚазТАГ-қа, одан Қарағандыға кеткем, қауышу қайда, хабарласудың өзі мұң болды. Ерекеңді қайдам, өз басым көзіме түссе, жаз­ғанда­рын оқумен қанағаттанам. 1991 жылдың аяғына қарай Алматыға оралған соң азды-көпті жолығы­сып тұратын болдық. Ерекең көр­кем әдебиет аулына біржола көшіп алыпты. Оның бұл салада тын­дыр­ған шаруасы, әрине, маман әде­биетшілердің, сыншылардың егі­ні. Олармен қабаттасарлық дәр­мен менде жоқ.

Жалғыз-ақ нәрсені айтсам дей­мін. «Қолыңнан келсе – жақсылық жаса» дейтін таптандылау болып кеткен бір сөз бар ғой. Осыдан 47 жыл бұрын оңашада айтқан бір сөзім бар: «Әкем жасай алмаған бір жақсылықты сіз жасадыңыз, Ереке!» деп, сол сөзімді ешқашан ұмытқан емеспін. Осы күнге дейін «Ереке» деймін үш айлық үлкен­дігі бар ағама. Ерекемнің жасаған жақсылығы «ашаршылықта жеген құйқаның дәміндей» мен үшін бүгінге дейін.

Нұрмахан ОРАЗБЕК,

Қазақстанның еңбек сіңірген мәдениет қызметкері.