Нағыз ғалым деп осындай адамды айтуға болады

Бейсенбі, 4 қазан 2012 7:23

Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының академигі, физика-математика ғылымдарының докторы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Мұхтарбай Өтелбаев математика ғылымына өзіндік жаңалықтар әкеліп, есімі әлемге мәшһүр болған ерек тұлға. Оның даңқы өзі туып-өскен киелі Қордайдағы алақандай Қаракемер ауылынан асып,  барша қазақстандықтардың мақтанышына айналғалы қашан. Біз Мұхтарбай ағамен мақтанамыз, оның өмірдегі, ғылымдағы өзгеше өсу жолын үлгі, өнеге тұтамыз.

Бейсенбі, 4 қазан 2012 7:23

Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының академигі, физика-математика ғылымдарының докторы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Мұхтарбай Өтелбаев математика ғылымына өзіндік жаңалықтар әкеліп, есімі әлемге мәшһүр болған ерек тұлға. Оның даңқы өзі туып-өскен киелі Қордайдағы алақандай Қаракемер ауылынан асып,  барша қазақстандықтардың мақтанышына айналғалы қашан. Біз Мұхтарбай ағамен мақтанамыз, оның өмірдегі, ғылымдағы өзгеше өсу жолын үлгі, өнеге тұтамыз.

Әулиешоқыдан басталған жол

Математика ілімінің жеті қат қыр­ты­сын тоңымен аударып, 36 жасында ғылым докторы атанған оның соншалықты қа­ра­пайымдылығы ғажап. Қарсы алдыңда «мүйізі қарағайдай» академик отыр деп тіп­ті де қысылдырмай, кім-кімді де күнде көріп жүрген сыралғы жолдасындай еркін әңгімеге тартып алатын бір бауырмалдық қасиеті бар. Содан да туған жерге жолы түскен сайын онымен жолығып, тілдесіп қалуға әркім-ақ құштар. Ал Мұхаң төрт­күл дүниенің қай түкпірінде жүрсе де ба­лалық, жастық шағының іздері қалған туған топырақтың жылуын аңсайтыны анық.

…Ол кезде Қаракемердің бас жағында шағын ғана ұста дүкені болушы еді. Ес білгелі Мамыт, Құсайын шалдар онда күнұзақ түтіндетіп, шыңылдатып темір­ден түйін түйіп жататын. Мұхтарбай да жасынан сол ұстахананы жағалады. Со­ғыс­тан кейінгі ауыртпалық салдарынан Мұхаң 10 жасқа толғанында ғана мектеп есігін ашады. 7-сыныпқа дейін оқып, отбасы жағдайына байланысты мектептен қол үзуіне тура келеді. Жетіжылдықтан соң Тоқпақтағы механика техникумына түскенімен, кейіннен оны да тастап кетіп, орта білімді кешкі мектепте жалғастырып жүрген кезі. Күндіз күйелеш-күйелеш болып, маңдайдан сорғалаған терін сылып тастап ұстаханада балға соғатын, нарттай болып қызған темірдің балға мен төс арасында қамырша иленіп, мұқалмастай болып шыңдалуын қызықтаудан бір жалық­пайтын. Өзінің де алған бетінен қайтпас шарболаттай шыңдалып өсуіне осының әсері де болған шығар. Қыстай темір ұс­та­да, ала жаздай маусымдық жұмыстарға алып кететін. Комбайнда сабан тастаушы, тракторда тіркемеші де болды. Өзі де біртіндеп тракторды ұршықша үйіре меңгеріп келе жатты.

Колхоз даласындағы екі-үш жылғы қара жұмыс өмірдің мәнін бағалауда, ең­бектің дәмін сезінуде көп нәрсені үйретті. Кешкі мектепті бітіруімен оның Әулие­шоқының баурайынан ғылымның төріне қол созған ұлы сапары басталады. Мұх­тар­бай Бішкектегі (ол кезде Фрунзе) Қырғыз мемлекеттік университетінің физика-математика факультетіне оқуға түсе­ді. Математикаға деген бір жойқын құш­тар­лық о бастан-ақ бойын билеп алғаны анық. Онысы жұртқа ауылда жұмыс істеп жүрген кезінен белгілі еді. Өзге механизаторлар май сіңген киімдерін басына жас­танып, түскі астан соң сәл мызғып алуға жантайған сәтте, бұл қалтасынан қағаз, қаламын алып, қат-қабат сырлы алге­бра­лық теңдеулер мен формулалар әлеміне сүң­гіп кететін. Мектеп оқулығынан тыс қайдағы бір журналдардан қиып алған шым-шытырық есептерді боршалап, жік­теп, талдап отыратын. «Көр де тұр, сенен әлі-ақ «мынау» деген есепші, тіпті, бұғал­тыр шығады, бала», деп арқасынан қаға­тын бригадир. Бойға біткен шын талант, кемел дарын қандай жағдайда да суымақ емес. Оны трактор кабинасынан университет аудиториясына алып келген де осынау лапылдаған құштарлық оты еді ғой.

Алайда, бірінші курстан-ақ әскер қата­рына алынды. Зерек болмаса математи­каға деген құмарлығы әскердегі үш жылда суынатын жағдайда еді. Әскерлік борышын өтеп жүріп те ол оқуын өз бе­тінше жалғастыра береді. Әскерден соң оқымай-ақ үш курстың емтихандарын тапсырып бірден 4-курсқа қабылданады. 1966 жылы М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университеті жүр­гіз­ген таңдау нәтижесінде Мәскеуге ауыстырылады. Оны 1969 жылы бітіріп шығады.

Ғылымның шырқап көгіне

Бұдан әрі М.Өтелбаевтың ғылымға шын­дап ден қойған кезеңі басталады. 1972 жылы Мәскеуде нақ отыз жасында кандидаттық диссертация қорғады. Алты жылдан соң тағы да сол Мәскеуде «азулары алты қарыс» математика алып­тары­ның алдында «Дифференциалдық опера­тор­лардың спектрын бағалау және онымен байланысты ену теоремалары» тақы­рыбында докторлығын табысты қорғай­ды. Мұхтарбайдың өздері ойлағандай «дыңдай бұғалтыр» емес, одан әлдеқайда биікке шырқап шыққанына күллі ауылдас­тары қуанған сонда.

М.Өтелбаевтың математикадағы қыз­мет жолы 1972 жылдан басталады. 1972-1991 жылдары ҚР Ғылым академиясының кіші ғылыми қызметкері, зертхана мең­ге­рушісі, Жамбыл педагогикалық инсти­туты­ның ректоры, 1991 жылдан Қара­ған­ды қолданбалы математика институты­ның директоры қызметтерінде болды. 2000 жылдан бастап Л.Н.Гумилев атын­да­ғы Еуразия ұлттық университеті матема­ти­калық модельдеу әдістері кафедрасы­ның профессоры және кезінде өзі білім алған М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мем­лекеттік университетінің қазақстан­дық филиалы директорының орынбасары қыз­метін қоса атқарады. 2004 жылдан ҚР Ұлттық ғылым академиясының академигі.

Заманымыздың заңғар математигі атанып, әлемдік деңгейдегі аузы дуалы небір математика алпауыттарының өзін мойын­датқан қазақ ғалымының ғылымға қосқан үлесі орасан. Функционалдық талдаулар саласының ірі маманы болып табылатын М.Өтелбаев теориядағы ең күрделі екі проблеманы: дифференциялдық спектрге екіжақты шектеу формулаларын және меншік мәнге универсалдық формула бол­майтынын дәлелдеген. Локалдау прин­ципін ашып, корректі шекаралық есеп­теу­дің жалпы түрін жүйеледі. Эйнштейннің салыстырмалық теориясына тың көз­қараспен тұжырымдама да жасады.

Спектрлік теориясы мен функ­циялық таптар теориясындағы әзірлеген әдістері, әсіресе, оның ұсынған арнаулы оқ­шауландыру тәсілі математиканы дамы­туға қосылған аса зор үлес болып табылады. Осы еңбегі жоғары бағаланып, оған 1990 жылы КСРО ҒА физика-математика бөлімінің арнаулы сыйлығы беріл­ді. Ал КСРО математика ғылымының ке­зінде дүние жүзінде алдыңғы орында болғанын ескерсек, Мұхтарбайдың табысы Қазақстан математика мектебінің үлкен жеңісі еді.

Қазақстан тәуелсіздігінің қиындықта­ры қат-қабатымен келген бастапқы тоқы­рау кезеңінде қаншама ғалымдар жерұйық іздеп, шетелдерге асып кетті. Ал Өтел­баев туған жерден тамырын үзген жоқ. Ол кешегі кеңестік дәуірдегі тәрізді, бүгінгі жаңарған Қазақстанның да математика әлемінің жарық жұлдызы саналады. Мұхаң әлемдік деңгейдегі мектептің негізін қалады, жеке өзі оннан астам ғылым докторын, жетпіс бес ғылым кандидатын өсіріп шығарды. 200-ден астам ғылыми еңбектің авторы. Дүниежүзінің әр қиырында өтіп жататын математиктер симпозиумдарына қатысып, баяндамалар жасап тұрады. 1994 жылдан бастап елі­міз­дің «ҚР фундаменталды зерттеулер бағдарламасына» қатысып келеді. Қазіргі кезде ҚР Білім және ғылым министр­лігінің «ҚР фундаменталды зерттеулер бағдарламалары», «ҚР инновациялық өн­дірістерді ғылыми-техникалық қамтама­сыз ету» және «ҚР қолданбалы ғылыми-техникалық жобалары» ғылыми бағдар­ламаларына енетін негізгі 4 жобаға же­тек­шілік етуде. 2002-2003 және 2004-2005 жылдары Өтелбаев ғылым мен техникаға өлшеусіз үлес қосқан ғалымдар мен мамандар үшін тағайындалатын мемлекет­тік ғылыми стипендияның иегері. 2002 жылдың қорытындысы бойынша «Алтын адам» конкурсына тағайындалатын «Жыл­дың ғылыми қайраткері», Қазақстандағы «Жыл адамы» атағының иегері. 2004 жылы Теһран қаласында «Ғылым және технология» аталымы бойынша экономика­лық ынтымақтастық ұйымы сыйлығының лауреаты болды, 2007 жылы Түркияның Сакария қаласында Түркі әлемі мате­матиктері қоғамының вице-президенті болып тағайындалды. 2006 және 2010 жылдары «Жоғары оқу орындарының үздік оқытушысы» гранттарын жеңіп алды.

2007 жылы Тәуелсіздік күні мерекесі қарсаңында математика саласында дүние­жүзінің ғалымдары «Өтелбаев функциясы» деген атпен мой­ындаған «Спектрлік теория және оның қол­да­ны­луы» тақы­рыбындағы жұмыстар циклы үшін оған ғылым мен техника саласын­дағы Қазақ­стан Республикасының Мем­ле­кеттік сый­лығы берілді. Бұл Қазақ­стан тәуелсіздігі жылдарында елімізде ғы­лым мен техника саласы бойынша математиктерге берілген тұңғыш сыйлық еді.

Туған жердің түтіні де тәтті

Математика әлемінің төріне шыққан біздің Мұхаң бүгінде жасы жетпіске иық артса да, жас кездегідей елгезек. Жылына бірнеше мәрте әлемнің әр түкпірінде өтіп жататын халықаралық дәрежедегі симпозиумдар, конференциялар, съездерге арнайы шақыртулармен барып, баяндамалар жасап тұрады. Астана қаласындағы елі­міз­дің бас университетіндегі және өзі бас­қаратын ММУ филиалындағы қызметі өз алдына. Алайда, ғалым қаншама жұмыс­басты болып жүрсе де туған жерін, онда­ғы алтын ұя мектебін, сүйікті ұстаздарын естен шығармайды. Алматыға жолы түсе қалғанда, арасында уақыт тауып, Қордай асып, Әулиешоқы баурайындағы туған ауылына тартып кетуге тырысатыны содан.

Осыдан жарты ғасырдан астам бұрын Мұхтарбай табалдырығын аттаған Қара­кемер бастауыш мектебінің орны соңғы жылдарға дейін бос жатты. Былтыр ғана онда зәулім мешіт бой көтерді. Кезінде тәлім берген ұстаздарының да көбі өмір­ден өтіп кетіпті. «Елу жылда ел жаңа», кейіннен ауылдың бас жағынан екі қа­батты жаңа мектеп салынып, қазір онда мұғалімдердің мүлде жаңа жас буыны еңбек етуде. Ал Мұхаң өз мектебін, ұстаз­дарын, сыныптастарын сағынады. Алғаш­қы ұстазы Нұршида Хамитова апайына, арифметиканың төрт амалын үйретуден бастаған Еламан Нұрпейісов, жоғары сыныпта физика-математика әлеміне қызық­тыра баурап, терең білім берген Исабек Әдікеев ағайларына шәкірттік ықыласы шексіз. Мұхаңның бүгінде көзі тірі ұстаздарының бірі, математикадан дәріс берген Дүрдана Ноғайбаеваның жасы 80-ге таяп қалды, қазір аудан орталығында тұрады.

– Мұхтарбай сыныптастары ішіндегі қарапайымы әрі жуасы болды, – деп еске алады бір кездегі шәкіртін қарт ұстаз. – Бірақ оның ойлы көздерінде нұр тұнып тұратын. Отбасындағы тұрмыс ауыртпа­лы­ғынан ол басқа балалардан сергектігі­мен, сонысына қарай айтылғанды қағып алатын зеректігімен ерекшеленетін…

1984-1986 жылдары өзі ректор болып істеген Жамбыл педагогикалық универси­теті де оған өзгеше ыстық. Жыл сайын ел аралап, өзі қызмет ететін Еуразия ұлттық университетіне дарынды шәкірттер ірік­теу­ді дәстүрге айналдырған атақты академик былтыр ғана Тараздағы жоғары оқу орындарында өткен олимпиада жүлдегер­леріне ректорлық гранттарды өз қолымен тапсырған болатын. ТарМПИ-де ол екі жылдай ғана басшылықта болды. Өйтке­ні, ол ректор «қалыбына» сыймайтын дарын еді, көп ұзамай өзінің ғылымына қайта оралды. Ал оның осындағы бастамаларын талантты шәкірттерінің бірі, ТарМПИ-дың математика және математиканы оқыту әдістемесі кафедрасының меңгерушісі, ғылым докторы, профессор Мұсахан Мұратбеков табысты жалғас­тыруда. Әрқайсысы үлкен ғалымға айналып үлгерген Мұхаңның мұндай шәкірт­тері еліміздің әр түкпірінде көптеп саналады. Ал кіндік қаны тамған топырақтан шыққан әрбір жас дарын үшін балаша қуанатын академик жерлесіміздің атында Тараздан математиканы тереңдетіп оқыта­тын мектеп-интернат ашу туралы ойымызды тағы да алға тартамыз. Сонда облыс аумағының әр қиырынан, ауыл-ауылдардан математикаға дарынды жастарды жинап, қазақ ғылымын өрге сүйрейтін Өтелбаев ізбасарларын көптеп даярлауға жол ашылар еді.

Мұхаң туралы аз жазылған жоқ. Со­лар­дың ішінен қазақтың тағы бір көрнекті математик ғалымы, физика-математика ғы­лымдарының докторы, профессор, ҰҒА академигі Тынысбек Кәлменовтің «Мухтарбай Отелбаев. Взлет самоучки к вершинам науки» атты кітабын айтсақ та жеткілікті. Ол «Тракторшыдан ғылым док­торына дейін» деген тақырыппен бас­талады. Бұл кітаптан Мұхаңның ғылымға деген адалдығын, оған деген сүйіспен­ші­лігін, шынайы махаббатын тануға болады. Академик өз әріптесі туралы: «Мұх­тар­бай Өтелбаев – Қазақстан матема­тик­тері пір тұтатын адам», деп анықтама береді.

Қол еңбегі – күндік тірлік, ой еңбегі – ұрпағыңның ұрпағына жететін бақыттың да, байлықтың да кілті, деуден жалық­пай­тын Мұхаңның арманы – болашақта елі­мізді өркениеттің өріне шығаратын бі­лімді ұрпақ тәрбиелей беру.

Құрманбек ӘЛІМЖАН,

Жамбыл облыстық «Ақ жол» газеті редакторының орынбасары.

Тараз.