«Ең үлкен университетім газет деп есептеймін»

Бейсенбі, 11 қазан 2012 7:13

«Бәріміз де қамшының сабындай қысқа өмірдің қонағымыз. Қанша құрметтесек те көзден кеткен соң көңілде сақтала бермейтін қымбат штрихтар болмайды екеш болады. Абзалы, соларды тірлікте арттағыға айтып үлгерейік. Алды-артымыз сиресе де ақиқат қаза болмасын».
Бұл ғибрат сөздер менің ардақты да аруақты атам, Қазақстанның халық жа­зу­шысы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, ақын Хамит Ерғалидың эссе, очерк, басқа да толғаныстары енгізілген «Жақсыдан –шарапат» атты кітабының кіріспесінде жа­зылған.

Бейсенбі, 11 қазан 2012 7:13

«Бәріміз де қамшының сабындай қысқа өмірдің қонағымыз. Қанша құрметтесек те көзден кеткен соң көңілде сақтала бермейтін қымбат штрихтар болмайды екеш болады. Абзалы, соларды тірлікте арттағыға айтып үлгерейік. Алды-артымыз сиресе де ақиқат қаза болмасын».
Бұл ғибрат сөздер менің ардақты да аруақты атам, Қазақстанның халық жа­зу­шысы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, ақын Хамит Ерғалидың эссе, очерк, басқа да толғаныстары енгізілген «Жақсыдан –шарапат» атты кітабының кіріспесінде жа­зылған.

Мамандығы тіл мен әдебиеттен тыс, бар білімін орыс тілінде алған және әр сөзді санап сөйлейтін математика саласындағы мен сияқ­ты адамға ақын-жазушылар туралы жазу оңайға түспейтін шаруа екен. Бірақ көп ойларың сол атамның кітаптарынан табы­лып жатса, ардақты ағалардан көргенің, олардың асыл сөздерін естігенің көп болса, жазбауға болмайтыны тағы бар болып шықты.
2011 жылы атамыздың 95 жылдығына арнап «Өзегім толы ақ жалын» атты естелік кітап шығарған едік. Ол осыдан он бес жыл бұрын жоспарланып, біраз уақыт әзірленіп, ақыры жарық көрді. Атам жайында қырық жыл бойы көкейімде жинақталған естелігімді кітаптың көлемі көтермегендіктен оған кіргізе алмадым. Тұсаукесер рәсімінде сөйлейтін адамдар қатары мол бол­ған­дық­тан айта алмадым. Ал 2004 жылы ардақты ақын ағамыз Қадыр Мырзалиевтың «Иірім» деген естеліктері маған атамның шы­ғар­ма­шылық өмірбаянын зерттеуге түрткі болды.
1947 жылы жазылған «Әке сыры» поэмасында соғыстан жаралы болып келген ақын сәби-бөбегін алдына алып, қан майданда өткен оқиғаларды еске ала отырып, болашаққа қиялмен сапар шегеді.

Тыңда мені, ұланым, тыңда, тыңда!
Болмасам да ол сәтте өз қасыңда,
Әлпештеген анаңдай тұрып алар,
Біздің заман ойыңның ортасында.

Ел ғалымы, не жүйрік ақындары,
Еңбек Ері, майданның батырлары –
Мен қалдырған әйнекті шкабыңда
Жайнап тұрар кітап боп соның бәрі…

Сол «әйнекті шкабқа» қарап отырғанда маған түрлі-түрлі ойлар келеді. Кеше ғана көз алдымызда жарқылдап жүрген ата­ла­рымыз бен ағаларымызды сағынышпен еске алып, олар туралы естелік жазатын адам­дардың да күннен-күнге азайып бара жат­қаны ащы шыңдық.
Бүгінгі жастардың сол абыз ақында­ры­мыздың өлеңдерін оқымақ түгілі оларды суреттерден танымай, есімдерін естімей өсіп келе жатқаны да ақиқат.
Міне, «Әке сырындағы» сәби-бөбегі – бү­гінгі күні Қазақстан Жазушылар одағы­ның мүшесі, ақын атамның төл мұрагері Мұрат Ерғалиев отыз жыл Мәдениет ми­нистрлігінің жауапты қызметкері болып, кемеңгер жазушылар Мұхтар Әуезовтың «Қарагөзі» мен «Хан Кенесін», Ғабит Мү­сіреповтің «Ұлпанын», Әбіш Кекілбаевтің «Абылай ханын» орысшаға аударып, бұл шығармалар орыс театрларының сахна­сын­да қойылды.
«Әке сыры» поэмасы бойынша ұлы Жеңіс­тің 60 жылдығына арнап, біздер ком­пью­тердің мүмкіншілігін және атам қал­дырған «әйнекті шкабтағы жайнап тұрған кітаптарды» пайдаланып, ол кісі жайында деректі фильм жасағанбыз. Мұнда Аманжан Серіков 17 минут ақынның тек поэ­масын оқып, атамның сүйікті інісі Қаршыға Ахмедьяров «Хамаң толғау» күйін орын­дады. Поэма сөздерінің кереметтігі сон­шалық, осы ша­ғын фильмді студенттер мен оқушылар үлкен зейінмен көріп, кірпік қақпай тыңдап, зор әсер алды. Бұл фильм­нің суреттемелерін пайдаланып, «Санат­тағы сарбаздар» атты Ұлы Отан соғысында қан кешіп өткен қазақ қаламгерлеріне арналған жыр аль­бо­мын жасадық. Оған майдангер ақындардың бүгінгі ұрпаққа өнеге-өсиет боларлықтай көркем құн­ды­лығы жоғалмайтын жалынды жырлары енгізілді.
Бұл туралы абыз ақын:

Санаттағы сарбаздың мен өзімін.
Көңіл-күйі демессің мұны өзінің:
Қашан көрсең, қажымас жауынгердің
Темір тәртіп, қызметі, мінезімін!

– деп толғанып: «Ендігілерге аға буын­ның адал төккен қан, тері – қасиетті мектеп те, өкініші – сабақ. Шаққан мұңымыз да мұра сипатында құпталуы керек. Қайта жаратылу үшін де қандай болғаныңа қарап бақ. Ақиқаттың өзімен азырақ ақылдассақ, ол осылай дейтін секілді», – деген дана сөзімен өрнектейді.
Атам айтқан: «…Жасы ұлғая келген адамды алаңдататын ерекше бір жағдай жастар тағдыры ғой. Мен болсам оларды өз мұратымнан бір сәт бөлектеген емеспін. Ірі деген оқиғалы шығармаларымдағы негізгі кейіпкерлердің 90 проценті жастар екені, соның дәлелі бола алатын шығар-ақ. Мен жас адамның жаңа жаратылысымен, арма­ны­мен азықтанамын, жаманшылығымен жа­нымды азаптаймын. Жалпы жастар қандай бағыт ұстаса да мен соны мезгіл мінездемесі сипатында пайдаланамын», – деп толғанғаны, оның өмірлік ұстанымы болды. Айтайын дегенім, сол жастарды ға­лам­торды пайдаланып, әдебиетімізбен, тарихы­мыз­бен, ұлы тұлғаларымызбен сол арқылы етене жақын таныстырсақ деген ой. Қазақ мұғалімдері әдебиетті көп оқи қоймайтын жас буынды компьютердің мүмкіншілігін пайдалана отырып, ақын-жазушылардың мұрасымен таныстырып отырса тамаша болар еді.
2006 жылы атамның 90 жылдығына арнап Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің филология факультетінде әдеби кеш өткізілген еді. Сол кезде профессорлар Рымғали Нұрғали мен Ақселеу Сейдімбеков «Хамиттану» сабақтарын жос­пар­ға енгізу туралы айтқан-тын. Өкінішке қа­рай, сол азаматтар айтқан игі бастама аяқ­сыз қалды. Ақселеу ағамыз «Ақын мен күй» естелігінде: «…Сахна төріне Қазақтың Құр­ман­ғазы атындағы мемлекеттік акаде­мия­лық оркестрі жайғасқан. Оркестрдің ал­дың­ғы қатарында жуан ортаға қойылған қос топшылы жайлы орындықта ақын Хамит Ерғалиев отыр… Әйгілі оркестр кезекті концерттік маусымының шымылдығын түр­генде, көрермен қауымның көзіне түскен көрініс осы болды. Күй мен өлең!.. Күйші мен ақын!.. Өнер деген құдірет жүрекке ғана қонақтар құс болса, сол құстың қос қанаты музыка мен поэзия болар. Егер Хамит Ерғалиев «Құрманғазы» поэмасынан басқа ештеңе жазбаған болса, бәрібір бү­гін­гі және болашақ ұрпақ Хамаңның твор­чес­тво­сын айналып өте алмас еді», – деп жаз­ған-тын.
Осы жолдарды оқығанда қырық жылғы бір жағдай есіме түседі. Жұбайым Мұрат екеуміз еңбек жолын Қарағанды мемлекеттік университетінде бастаған болатынбыз. Мен куратор болған топта қазақ ба­ла­ла­ры­ның бәрі дом­быра шертетін. Соны пай­да­ла­нып, атамның «Құрманғазы» поэмасы бойын­ша тамаша кеш өткізген едік. Сол шәкірттеріміздің бі­разы қазір өнер мен ғы­лымның белді өкіл­дері болды.
1952 жылы Бозан, Қиғаш бойларын ұзақ жаяу аралап жүріп Құрманғазы зиратын әрең тапқанын, ал 1954 жылы ұлы күйші басына академик Ахмет Жұбановты ертіп апарғанын айтып, күй атасына қойған осы күнге дейін бір де дұрыс ескерткіш жоқ екенін ренжи айтатын еді атам. Жуырда Астана қаласында Құрманғазы ескерткіші ашыл­ғанда ойыма келгені: атам тірі болса, жас баладай қуанар еді-ау!..
2001 жылы Орал қаласында жаңа қазақ театры ашылып, онда атамның «Құрман­ға­зы» пьесасы көрсетілді. Бұл театр ғимараты жобасын жасаған өзінің туған немересі Айдар екенін білсе, немесе тағы бір немересі скрип­кашы Ердан Санкт-Петербургтегі атақ­ты Мария театрына қабылданып, бү­гінгі күні дүние жүзін гастрольдік сапармен аралап жүргенін сезсе, ал шөбересі Ерасыл Ре­сей­дің бірнеше конкурстарында жеңіске жеткенін көрсе, атасы қандай мәз болар еді, шіркін!
Атамның алғашқы «Әке сыры» поэмасы отыз жастағы ақынның келешек ұрпаққа айтар ғибраты десек, соңғы өлеңдерінің бірі «Немереме, қарата» жыры оның болашаққа бағыштаған өсиет жыры деуге болады. Бұл туындысы ешбір кітапқа кірмегенін баса айтқым келеді.

Қырларында қыстақ, жайлау, күзектің
Терге малшып жейдем сыртын тұз еттім.
Құлшылыққа қызмет қылдым
құлшы­нып,
Құлдығымды ұлдығым деп түзеттім.

Мен секілді ешкім аштан бұрлықпас,
Мен-ақ болдым бірді ұқса да,
бірді ұқпас.
«Ұшар басы – ұшпағың!» деп сендірсе
Тағзым етіп тас қияға ұрдық бас.

Неше мәрте өтірікке иландым,
Билік, дәулет елдікі деп миландым,
Өмір нарқын керісінше безбендеп,
Қол қайырып мейлі алмадым,
мейлі алдым…

Мақтан еттім қожам үшін өлмекті,
Өле жаздап мен сүйткенде ол нетті?..
Құдды менше, өзін емес, өзгені
Жарылқады туған өлкем өрнекті.

Ол да ақыры кесе алмай еш кесірді,
Мерез жайлап, неше жерден тесілді.
Үміт-сағым үнемі тек булығып,
Көз көрместі көксегеннің несі үлгі?..

Ешкім бәлкім менен үлгі үйренбес,
Ешкім менше торай сойып үйленбес,
Төсегімнен әкетпесе игі деп
Ешкім менше үрейлене үйге енбес.

Өзін-өзі шу асаудай құрықтап,
Өрге салса деп түсіндім құл ұтпақ.
Ешкім менше жабырқауды жатсынып,
Қасіретін қоя білмес құлыптап.

Көрдім қанша адам малша өргенді,
Жазықсыздан жау атанып өлгенді.
Көрдім ұл мен әкесінің арасын
О дүние мен бұ дүниедей бөлгенді.

Босқын көрдім жаяу-жалпы тасынған,
Өз үйіме жай да түсті жасыннан,
Азап-сордың арты бақ деп өзімше
Рас, соның бәрін де кештім басымнан.

Сөйткен бізден үйренбесең үйренбе,
Бірақ менің жеңісімнен жиренбе.
Кім бар, кім жоқ, айырбасын тапқанша
Тер сіңбеген сенің құрғақ жейдең де.

Сен де әрине, қатал сыннан өтерсің,
Тер төгуге қандай жолмен жетерсің?..
Өтірік те айта алмайтын шын түгіл
Бәз біреудің көбік сөзін нетерсің?..

Маған ауыр сенің күнің жұтаған,
Қалай қарап отыр бүгін жұрт оған, –
Түспегей де қырық пышақ астына
Ағайындар бөліп жеген бір тағам.

Сен де шыңға шықпай қалдың етекте
Бос әулігіп кете берме жетекте,
Ереуілде екі иықты жұлам деп,
Еш пайдасыз өле қалма не текке.

Бекер айғай – бейшараның қылығы ол,
Өлсең-дағы елге пайда қылып өл.
Мені қанша сынасаң да – аты бар
Мына менше мезгіліңнің құлы бол!

Атам өзінің қойын дәптеріне: «Шіркін-ай, әлжуаз денсаулық мүмкіндік берсе рес­публиканың алпыс жылдығына арналған «Өлке шежіресінен өрнектерді» он жылдан кейінгі осынау жетпіс жылдық тұсында бір сыдырғы толықтырсам-ау деймін. Егер сол жұмыс барысында ауқаттылар мен алашорда апаты, 1932 жылғы аштық пен 1937, 38 жылдардағы һәм елуінші жылдардың бас шеніндегі репрессияны кіріктірсем, тыңға шабуыл ағытқан келімсектер тасқыны тұ­сын­дағы Хрущевтің зымиян мақсаты әш­ке­реленсе, соңғы бес жылды да ескерусіз қал­дырмасам, өлкенің өмір тарихы бір сы­дыр­ғы бүтінделер еді-ау деймін. Зады, шама-шарқыма қарай осы бағытта бір әрекет жа­сайтын шығармын», – деп жазған болатын.
1995 жылдың қаңтар айында жазған бір жырында атам Астанаға да бата беріп кеткен:
Керуен мен кең жазық – ежелгі үйлесім,
Кең пейіл заманда, кең Арқа билесін.
Келесі күндердің кемеңгер талабы,
Ақын Абызға, Бектер мен Биге сын.

Ей, Алла, төртінші жүрегін елімнің,
Емшісі қыла гөр мертіккен белімнің.
Пенде емес, тек сенің тәртібің бекіткей,
Табиғи заңдарын өмір мен өлімнің.

Соғыс жылдарындағы атты әскердегі қыз­меті туралы, «торай сойып» үйленгені туралы:
«…Дәм таусылып, майданда қаза болсам ше?.. Сонда жер төмпіштеп баяғы со жалғыз кемпір отыру керек пе?.. Неге қазақтың бір қаракөз әйелі артымда жылап қалмайды?.. Мен соған татымаймын ба? Бұл қыз маған құдды бір әдемі өлең-жыр­дай әсер етті», – деп жазған «Ғұмыр­на­ма­да». Осыны еске түсіріп бір күні кезінде енеммен театр училищесінде бірге оқыған Бикен Римова, Шолпан Жандарбекова, Жамал Бектасова апа­ларымызды жинап, олармен әзілдесіп, бая­ғы­да курстас қыздарыңды қалыңмалсыз алып едім деп, оларға сый­лық­тарын та­ра­тып, керемет қызық кеш өт­кіз­генін жыр ғып айтушы еді жарықтық атам.
Ерғалиевтар әулетінде алғашқы көрген, ерекше есте қалған қонақтар Әбу ата Сәрсенбаев пен зайыбы Ләзиза апай болды. Ләзиза апайдың: «Айналайындар, өмірдің ұсақ-түйегінен, қиқым-сиқымынан жоғары болыңдар» – деген тілегін өмір бойы есте сақтап, бүгінгі жас жұбайларға үнемі айта жүретін болдым. Сонда Әбу атаға арнаған атамның мақаласындағы: «Бұл кісіні өмір бойы шығыс қызының шырағданын жоғары көтеріскен атақты журналист Ләзиза Серғазина апаңыз деп біліңіз», дегені немесе Әбу атаның 60 жылдығына арнаған өлеңінің шумағы есіме түседі:

Әбу ақ қой шағала, желкеннен де,
Қуанғанда сүйеді ол желкеңнен де.
Ақша бұлтқа қарайды ол аспандағы,
Жердегі бір пасықтан жиіркенгенде…

Сә­бит Мұқановтың жары Мәриям, Тайыр Жароковтың жары Мүнира апай­ларды: «Аяулы менің ақ жеңгем», деп пір тұтып құрметтейтін. Өзінен үлкен қадірлі аға­ла­рын, немесе отау құрған жастарды, өз за­ман­дастарының ата-аналарын шақырып қы­зықты және мағыналы кештер жасайтын. Зейнолла Қабдолов, Әбіш Кекілбаев, Сыр­бай Мәуленов, Қуандық Шаңғытбаев, Жұ­бан Молдағалиев,Тұманбай Молдағалиев, Қайрат Жұмағалиев, Бек Тоғысбаев аға­ла­ры­мыздың аналарын да ерекше сыйлап: «Алтын етекті жеңешелерім», дейтін. Енді бір күні Ахмет Жұбанов әулетін арнайы шақырып, ол кісінің балаларын біздерге үл­гі ретінде таныстыратын.
«Сендер мен туралы не айта­тын­да­рың­ды, маған не тілейтіндеріңді де білемін», – деп шақырған қонақтарының біреуіне де тост айтқызбайтын.

Бірақ өзі сол кісілердің әрқайсысы ту­ралы толық мәлімет беріп, ақ тілегін көсілте шашатын.
Арнайы шақырылған қонақтары да, өз бетімен шақырусыз келген адамдар да біз­дің үйге келіп той-думан жасайтындары, немесе шығармашылық кештер өткі­зе­тін­дері қаншама! Мұндайда Зейнолла, Тауман, Қалижан, Ғафу, Сағынғали, Тахауи, Сафуан, Тұманбай, Қуандық, Берқайыр аға­ла­ры­мыздың немесе Атыраудан келіп атамның өлеңдерін жатқа айтатын Беркес ағамыздың сөздеріне мәз болатынбыз.
Атамның бұл қасиеттері «Әріптес» деген өлеңінде анық байқалады.

Айналайын әріптесім дарынды,
Біреу білсе сен білесің барымды,
Әсте мені отты көрік демінің
Дей алмассың азабынан арылды.

Мен де өзіңдей, жалын жұтқан түтінмен,
Бейнеткешпін, бір күні жоқ күтінген.
Өз парызым өтелсе де жартылай,
Өмір бойы дәмелімін бүтіннен.

Атам әріптестерінің қуанышының да, қай­ғысының да ортасында жүретін. Оның мына сөздері: «Талантты жас адамның өлімін көргенде менің бетім күйеді. Бұл күйге Қалжан Нұрмахановтың денесін түнгі сағат үште ауруханадан моргке апарған күн­нен бастап ұшырадым. Айқын, Ізтай, Тө­леген, Мұқағали, Меңдекеш, Баламер, Әбілахат, Әбдікәрім, Қабдікәрім, Ғаббас, Құдаш, Еркеш пен Жұмекен, Жүсіп, Оспанхан, Жайсаңбек, Шәміл (обал-ай!..) бұ­лар­дың қайсы бірі де менің бетімді күйіксіз қалдырған жоқ», – дейді. Немесе: «…Қа­лам­дас, яғни тағдырлас қатар-құрбы, аға мен іні аралығындағы осындай әзілі жарасқан дәстүр қазір әлсіреп те бара жатқан секілді. Сырбай болмысын аңсататын сәттер маған өмірдің осы жағын да ойлатады. Сырбай мен Жұбан, Ізтай мен Оспанхандар дү­ние­ден өтсе де Қалтай, Тахауи, Шерхан, Са­дық­бек, Қадыр, Қайрат, Жарасқандардың салауатты сауықшыл қалжыңдарын алдыма ұстап, Аллаға шүкірлік айтамын. Зады қа­заққа кемел де кең пейілді жарқын мінез жа­расқан», – деген ойлары дәлел бола ала­ды.
Әзілің жарасса, атаңмен де ойна деген дана сөз бар. Бір күні атам: «Мына Мұрат мен шаршап отырғанда жұмыстан кейін ма­ған келіп отыр. Аздап дем алу үшін онымен преферанс ойнасам деймін. Сен, қалқам, ренжіме, мен Мұратты бір күн ұстап, оның, есесіне сендерге елу сом ақша беріп жіберейін, сендер ақшадан қиналып жүрсіңдер ғой», деп маған телефон шалды. Біз ол кезде Алматы микроауданында Мұраттың нағашы әжесінің үйінде тұрамыз. Мен болсам жұмыс істемеймін, кішкентай бала­ларыммен отырамын. Мен атама: «Жа­рай­ды, папа, олай болса Мұратты екі күн ұстап жүз сом беріп жіберуіңізге болады» дедім. Ол кісі болса мәз болып, аса бір рахаттана күлгені есімде. Атам екеуміздің кейбір істерімізге, сөздерімізге қарап марқұм енем: «Ой-бұй, мынандай ата мен келінді бұрын-соңды көрсемші», деп назын айтатын.
Атам екеуміздің келіспей қалған жеріміз де болды. 1979 жылы ол кісінің ширек ғасыр тұрған бұрынғы Коммунистік даң­ғы­лындағы үйінен бәріміз басқа үйге көшетін болдық. Себебі атам 1959 жылдан толы­ғы­мен шығармашылық жұмысқа көшкендігін айтып, пәтер мәселесі туралы Қазақстан Компартиясы Орталық комитетіне хат жаз­ған болатын. Осы кезде біз де Қара­ған­ды­дан көшіп келіп, аспирантураға түсіп, бұл үйге баламызбен пропискаға тұрып алған­быз. Енді Іс басқармасындағы бір бастық жаңа үйге көшер алдында балаларыңыз пропискадан шықсын, көшіп болған соң қайтадан жаңа үйге пропискаға тұрғызамыз деп атамды алдын ала көндіріп қойған екен. Мен сол тұста ол кісіге: «Ескі үйден біз күні бұрын неге пропискадан шығуымыз керек, ол сізді алдап отыр», деген уәжіме қария үзілді-кесілді қарсы болды. «Мен Қонаевқа арыз жазғанда, үйімді тыныш жерге ауыс­тырып бер деп айтқанмын. Сондықтан мен сол сөзімде тұрамын», деп тыңдамай қой­ды…
Жалпы, ол кісі өз пайдасына жарайтын жағдайларды ешқашан пайдаланған емес деуге болады. Ұлы Отан соғысында ауыр жарақаттанған атам, бір күні әскери комис­сариатқа телефон соғып:
– Назарларыңызға рахмет. Енді мені мү­сіркеудің керегі жоқ. Рас, өкпем жарақатты. Көк етте бір жарқыншақтың жатқаны да бар. Қабырғаларымның саны бұрын­ғы­сы­нан кем екені де рас. Бірақ, мен жүкші (грузчик) емеспін, ақыл-ой қызметіндемін. Ал, екі қол, екі аяғым басымның бұйрығын орындауға жарайды. Сондықтан мен 29 жа­сымда мүгедек деген атақты арқалап жүруді өзіме ыңғайсыз санаймын. Сіздер мені комиссияға қайтадан салмай-ақ қойыңыз­дар. Бұдан әрі мен мүгедек болмаймын! Мені мүгедектер қатарынан шығарып тас­таң­дар. Қош, сау болыңыз!» деп Ұлы Отан соғысына қа­тыс­ты жеңілдіктерден бас тартқан.
Атам 1945 жылы майданнан жарақатты болып келген бойда «Социалистік Қа­зақ­стан» газетіне тілші болып жұмысқа тұ­ра­ды. Ол туралы:
«Социалистік Қазақстан»,
Асылым, саған не деймін:
Бар сыйлығым – қаламұштан!..
Атан, нарға кедеймін…», – деп жырмен толғаса,
«Уа, орта!.. Әлеуметтік орта!.. Қор­ша­­ған ортаның қадір-қасиетін айтсаң-шы!.. Жал­пы бар ғой, осындай іскер, принципшіл, жұмыс бабында тартысып жатса да татулығын бұзбайтын, өзара сый­ластығы мол коллективті мен бұған дейін де, бұдан кейін де көрген емеспін. Өзім жұмыс істеген аттай бес жыл ішінде арыздасу, тіктесу, жіктесу дегендердің ұшығын да көргем жоқ. Әлі күнге шейін бұның әр адамын еске алу менің жанымды жадыратады. Өйткені, бұлардың ішінде іскерлігі мен кісілігі төңірегіне жарығын түсіріп тұратын жұл­дыз­дар көп болатын.
…Редакцияда отырып, әдебиет, ғылым, өнер қайраткерлерімен түгелге жуық білістім. Бұл газет мені Сәтбаев, Марғұлан, Базанова, Қастеев, Қажымұқан, Мәриям Жәгөрқызы, Ілияс Омаров, Нұрмолда Алдабергенов секілді небір жайсаң жандармен кездестіріп, кішкене бойымды кісі тани­тын дәрежеге көтерді. Бұл маған бүкіл рес­пуб­ликаны аяқтай аралатты, оның эконо­ми­ка­лық, саяси-әлеуметтік өмірімен жете таныс­тырды. Шөлден әбден аңқасы кепкен адам­ның мөлдір бұлаққа жете жығылғанындай, мен де дастандардың бірінен соң бірін жа­зуға құныға кірістім. Сондықтан да мен өзім­нің ең үлкен университетім «Социалистік Қазақстан» газеті деп есептеймін», – деп жазған болатын.
1986 жылдан бастап атамның өмірінің соң­ғы онжылдығы мейлінше күрделі бол­ды. 1988 жылы, күнделігінде Ғабиден мен Ғабит ағаларын еске ала отырып жазғаны: «…Енді, міне, көрмейсің бе, ол аз дегендей, азамат арын жоғары ұстап, ел атынан сөй­лей алатын дәрежеге жетіп үлгерген Жұ­банды да жұлып әкетті. Алдында ағаларым бары­рақ болғандықтан бәлкім Ғали мен Тайыр өлімдері тұсында да мұншалық күйзе­л­ме­ген шығармын. Екінші көзіме операция жа­са­тып үйге шыққан күні естілген Жұбан қазасы жарақатты қарашығымды қарып түсе жаздады. Асылы: «Су қараңғы соқыр боп қаласың!» деп, дәрігердің үйге келіп зекігені еңіреген қалпымнан сейілуге себін тигізді-ау деймін», – деген сөйлемдер.
1990 жылы Қалижан досы қайтыс бол­ғанда: «Алайда ұрма-берме ал­бырттықты, асыл мағынасындағы тентек мінезді тең бөліскен тетелесі едім. Ащы-тұщы өмір сы­ба­ғасы да ортақ болатұғын. Ел аузында да егіздей едік» деп жазған еді. Әрі қарай Сырбай Мәуленов те о дүниелік болып, ол аз дегендей артынан інілері Ғафу Қайыр­бе­ков, Сағи Жиенбаевтан айырылып, атомдық сүң­гуір қайықтың офицері болған атамның сү­й­ікті баласы Қанат мезгілсіз қайтыс болғаны оны қатты күйзелтіп, теңселтіп жіберді.
Сол жылдарғы бір естелікте: «Өзім болсам, жүректен үшінші рет құлап, ауруханадан «азар алдамен» шықтым. Кісіге бауыр өлсе де ауыр: өзіммен бірге туғандардан қал­ған екі апай, екі ағадан қалған екі іні, бір келін – бәрі сөз байласып алғандай-ақ, бас-аяғы екі жарым жыл ішінде дүрмегімен дүниеден өтті. Осы жолы қанша мықты болсам да қағаз бен қалам қаңтарыла тұра­тын шығар. Ар жағын Алла біледі», – депті. «Қағаз бен қалам қантарыла», денсаулығы сыр беріп тұрса да, сапасы нашар қағазға басылса да, тираждары 1000-2000 дана болса да, шығуын көп күтсе де атам марқұм соңғы бес жылда бес кітап шығарды.
«Жер… Туған жер… Ол қандай да болса бір тосын ойларға тоғытпай, өзін өзі жа­ман­ды-жақсылы оқыс окиғалармен үстемей тып-тыныш жата алған ба, сірә?! Бір қы­зы­ғы, ақын сол соны қозғалыстардың ішінен ең әуелі өзін, өзіне өлшеулі өнімін тауып ал­ғыш келеді ғой. Мен бұл жолы көкі­ре­гім­де туған жер тұтатқан шер шеңберінен та­былдым, жан азығым да сол шерді тарқату болып шықты. Туған топырағым, қазақ жері осы оралымда маған мерез ауруына ұшы­рап, денесінің әр жерінен тесіліп жатқан кіріптар жанның бейнесін елестетті. Осы көңіл күйзелісіне қайдағы-жайдағы қасірет­тер­дің қоры жиналып, тап бір бесті қы­мыз­дай қыжылдап қызды. Сабасы тоғая келе сол «қымызды» бабына жеткізе пісу керек болды. Әй, соны мен пәлендей ұзақ пісіп те жарытпаған секілдімін. Не бір ащы сезімдер тұс-тұстан атылып, тыным дегеннің тығын­дарын шыдатпай, сан-саққа ұшырып жібергендеймін. Көп жағдайда өзіме иелік қыла алмадым. Жарты ғасырдан астам жанып-күйген еңбегіме тиесі, кұны басынан асқан инфарктың жай тартқыш қуаты ызаның не бір алтайы қызыл түлкідей түрлерін алдыма әкеліп тастай берді. «Шер толғау» топ­та­масын мен солардан іріктедім…», – деп тебіренді дана ақын осы тұста.
1995 жылы жарық көрген «Сонеттер» топ­тамасы туралы: «…Мұны бүкіл алпыс жылдық шығармашылық өмірімнің маңдай алдына апарып қояр едім… Несін жасы­райын, қартайғанда тап мұншалық тағы бір қырымнан таныламын деп ойлаған емес едім», деп жазды.
1996 жылы «Жақсыдан шарапат» жина­ғына халқының қалаулысы атанған белді саяси қайраткерлер, бірі аға, бірі замандас, бірі іні болып келетін белгілі қалам қай­рат­керлері хақындағы ой-пікірлері өзек болды.
1996 жылы «Ғұмырнама» естелік-эссесі, 1997 жылы «Ұлтым дедім, ұлғайдым» атты кітабы жарық көрді.
Сонеттерін қолмен әдемілеп жазып жүр­ген дәптерінің алғашқы бетінде атам былай деген екен: «Жаман айтпай жақсы жоқ, бұл жұмыстарды өзім атқарып үлгере алмаған жағдайда, оған уақыт бөлуді Зейнолла Қаб­доловтан, Сағи Жиенбаевтан, Сәкен Иманасовтан, Иранбек Оразбаевтан өтінер едім. «Сақтықта қорлық жоқ», деген ғой. Әйт­пе­се, шүкір, әзір, қалам қалжырай қойған жоқ».
Социализмнен жабайы капитализмге өт­кен халқымыздың басына түскен ауыр жыл­дары хақында абыз атам былай деген еді: «Адам­ның күйзеліп отырып та күлетін сәт­тері бола береді екен. Ендігі көмекті зей­нетақы мен балалар тарапынан күту де тап біз сияқтыларға қолайлы қоң жинау боп көрінбейтін секілді. Баяғыда даурығып келген большевизм әкемнің мал-мүлкін тартып алып, өзін өлтірген еді. Тәуелсіз мемлекет шық үндемей отырып, өмір бойы жи­нақ­таған кассамды тонап алса да, өзіме тиіскен жоқ, оған да шүкір!».
Дегенмен, атамның қайта құру заманына сенімі мол болып, 1988 жылы жазған «Қай­та құру жеңісіне сенемін» деген мақа­ла­сын­да «Қазақстандағы мектептердің бәрінде қа­зақ тілінен емтихан алынып, сонын бағасы ат­тестатқа жазылса, Қазақстан тарихы оқы­тыл­са, жоғары оқу орындарына түсушілер қазақ тілінен емтихан тапсырса, іс қа­ғаз­да­ры қазақ тілінде жүргізілсе», деген сөздері бар еді.
«Үш ғасырға жуық бодан болған қазақ халқы шынымен-ақ осынша мол жеріне өзі емін-еркін иелік етердей қуат құрап, іргелі жұрттармен терезе теңестірер болса, соны анық көзімізбен көрсек, дүниеден аттанарда армансыз әулеттің басы да, бабасы да – біздерміз деп кетер едік. Тіпті өз армиясы, өз ақшасы, өзінің озық техникасы өсіп жетілген, өз тілі өмірдің барлық саласында толық үстемдік құрған мерейлі мемлекетті ба­ла­ла­рымыз көрсе де көңіл тоқ. Азап-сорды бақ-дәулет деп, қараңғыны жарық деп, қылмыс қылуды қырағылық деп, ана тілін ұмытуды сауаттылық деп, – бәрін керісінше құптап, әбден есеңгіреп қалған халықтың тым болмаса аздап ақыл-есін жинағанын көрсе, біздің ұрпаққа сол да жетіп жатыр», – депті ақын 1992 жылы жазған күнделік беттеріне.
Сонымен, дүбірлі 1916 жылы туған атам жоғарыда атап өткен кітаптарын асыға шы­ғар­тып, 1997 жылдың 13 желтоқсанында жұрт жаңа Астанаға көшіп жатқанда өмір жос­парын орындап біткендей, о дүниеге ат­танды.
«Мүсіреповті мақтаудың керегі жоқ, Мү­сіреповпен мақтану керек», деп Зейнолла Қабдолов ағамыз айтқандай, мен, әрине, атамды мақтап жазайын деп немесе шы­ғар­машылығына талдау жасайын деп отырған жоқпын. Тағдырыма ризашылық етіп, атам арқылы тапқан қазақ әдебиеті мен өнерінің керемет әлемі туралы, ширек ғасыр бойы атамның үйінде көргенімнен, соңғы он бес жылғы атамның кітапханасын зерттегенімнен туған ойлар ғой.
Қайран менің атам! Оның аты аталса, сөзі оқылса, әрине, қуанамыз да, ал кейбір келіспей тұрған жағдайда қуарамыз да. Мәдениет министрлігінің жоспарына енген көптомдығының бес томын «Қазығұрт» баспасы шығарып жатқанда, 90 жылдығы аталып өткенде, қарияның есімі туған ауы­лына берілгенде, «Өзегім толы ақ жалын» кітабын біз біраз университеттердің кітап­ханасына, қазақ әдебиет кафедраларына екі-үш данадан болса да сыйлағанда, университет басшылары ризашылығын білдіргенде «атамның кітаптары керек екен» деп қуан­ғанбыз. Ал біраз жыл бойы оның туған күні – 14 қазанда бір газеттен бірде бір өлеңін көр­месек, Алматыда 25 жыл тұрған үйіне орнатқан тақтамызды дүкеннің неше түрлі жарнамалары жауып кетсе, «Гурьевім – Жер­­ұйығым менің, қасиетті қалам – қара­шығым менің!» деп жырлап өткен атамның есімі берілген атамекендегі ұсқынсыз өзен жа­ға­лауын көргенде, әрине, қатты қапа­ла­на­мыз. Дегенмен, амандық болса төрт жылдан кейін 100 жылдығы лайықты түрде өткі­зі­лер, Атырау қаласының бір әдемі көшесіне немесе мектебіне атамның есімі берілер деп сенеміз.
Алтын МҰХАМЕДИЯРОВА,
ұстаз, Қазақстан Республикасы білім 
беру ісінің үздігі, Ы.Алтынсарин медалінің иегері.
АСТАНА.