Мәскеудегі жылқы музейі

ОНЫҢ ҚҰНДЫЛЫҒЫ НЕДЕ?

Ұлттық құндылықтарымызды байыту үшін,

ұлттық мұраларымызды шетелден іздеу керек.

Әбіш Кекілбайұлы.

ОНЫҢ ҚҰНДЫЛЫҒЫ НЕДЕ?

Ұлттық құндылықтарымызды байыту үшін,

ұлттық мұраларымызды шетелден іздеу керек.

Әбіш Кекілбайұлы.

Жылқы десе елең етпейтін қа­­зақ баласы жоқ болар. Өйткені, жыл­қы түлігі ата-бабаларымыздың жүздеген жылдар мінсе көлігі болса, ал тәтті еті мен дәмді қымызы күні бүгінге дейін халқымыз­дың аса қадірлі асы ретінде бағаланып келеді. Сонымен бірге, сұрапыл соғыстар мен жорық­тарда жылқы қазақтың «ер қанаты – ат» дегендей, жаудан қор­ғаған батырлар мен сарбаз­да­рының сенімді се­рігі болғаны белгілі. «Адам жылқы мінездес» деген сөзді де дана халқымыз тегін айтпаса керек. Жалпы, бұл жануар жайында көпшілігіміз ел аузында айтылатын әңгіме­лерден, батырлар жыры мен дастан-қиссалардан, ақын-жазушылардың жаз­ған басқадай шығарма­ларынан оқып өстік. Ал ауыл балаларының жыл­қыға мініп, оның қы­зық-шыжығын бастан өткер­мегендері сирек болар. Жоғарыда айтқандардың қысқаша түйінін қазақ жырының құлагері Ілияс Жансүгіровтің:

Жасымнан жылқы десе менің жаным,

Атырдым жылқы ішінде өмір таңын.

Жапанда жел жылқының үстінде өскем,

Мекендеп өмірімде аттың жалын.

Мал сырлас, аттың сыры маған мәлім,

Жырым – жылқы, жүйрік ат – салған әнім.

Аспан асты, жер жүзі кең сахара

Күн көріп атам қазақ келген мәлім, – деген өлең жолдарынан барынша байқауға болады деп ойлаймын.

Әңгіме жылқы төңірегінде болғанмен, нақты­лы мәселе ауаны жылқы жөнінде халықтың жадын, тарихын сақтайтын, қорғайтын, оның даму жолын, құндылықтарын, жәдігерлерін көрсете­тін, насихаттайтын арнайы орын – музей жайлы өрбі­мек. Музейдің неше түрі болатыны да бел­­гілі жайт. Бүгінгі таңда музейлердің білім мен ғы­лымның, мәдениеттің, белгілі бір мөлшерде өн­дірістің (оның бір куәсі Мәскеудегі атақты поли­­техникалық музей – Ө.С.) де дамуына ық­пал ете­тін ғылыми-танымдық әрі тәлім-тәрбие беретін қоғамдық институт ретіндегі маңызы арта түсуде. Осы жағдайды ескере келе өзім жә­дігерлерін тамашалап, тарихына, қызметіне там­­­санған бір музей жөнінде қалам тартқанды жөн көрдім.

Ол – бұрынғы Кеңес Одағы атты алып мем­лекеттің астанасы болған Мәскеудегі жылқы му­зейі. Бұл К.А.Тимирязев атындағы ауыл шаруа­шылығы академиясы Ресей мемлекеттік аграр­лық университетінде орналасқан. Өткен ғасыр­дың 80-жылдарының ортасында мен осы білім ордасының аспирантурасында оқыған едім. Мұн­­да оншақты музей жұмыс істеді. Соның ішінде мені ерекше қызықтырғаны жылқы му­зейі болатын. Оның экспозициялары орналасқан ғимарат архитектуралық әсемдігі жағынан алыс­тан көзге түсіп, алдындағы биік колонналарымен, кіребе­ріс жоғары шығатын баспал­дақ­тардың екі жа­ғындағы тірі жылқының бойындай қоладан құ­йыл­ған екі аттың келісті тұлғалары­мен елдің назарын бірден аударатын.

Бұл музейдің пайда болу тарихы да қызық екен. Оның іргесі қаланып, арнайы мекеме ретін­де қалыптасуы Я.И.Бутович деген кісінің есімі­мен байланысты көрінеді. Сондықтан да өткен XX ғасырдың басында жылқы өсірумен айна­лысқан бұл адамның өміріне аздап көз жүгірт­кеннің артығы бола қоймас. 1881 жылы дүниеге келген Яков Иванович жас кезінде Санкт-Петер­бургтегі Николай патша атындағы кавалериялық училищеде білім алып, біраз уақыт 17-ші Волынск драгун полкында қызмет етіп, 1905 жыл­ғы орыс-жапон соғысына қатысады. Отставкаға шыққаннан кейінгі ғұмырын түгелдей жылқы өсіру мен коллекция жинауға арнапты. Орыстың атақты желісті Орлов тұқымының өсіп-өркен­деуіне, оның тұқымын жақсартуға үлкен үлес қосады. Я.И.Бутовичтің баптап өсірген жылқы­лары 1910, 1912 және 1921 жылғы өткізілген Бү­кіл­ресейлік көрмелерде арнайы жүлде алады. Содан кейін Тула қаласының жанындағы жылқы зауытының меңгерушісі әрі жылқы музейінің директоры болған ол  тірнек­теп жинаған 1200-дей экспонатын 1928 жылы Мәскеуге әкеледі. Осы жәдігерлер 1929 жылы Мәскеу ипподромында ашылған мемлекеттік жылқы шаруашылығы ғы­лыми-әдеби музейінің негізін қалайды. Ал 1949 жылы бұл мұражай К.А.Тимирязев атын­­дағы ауыл шаруашылығы академиясына беріледі.

Бұдан отыз жылдай бұрын осы музейдің табалдырығын алғаш рет аттап, оның үш залға орналасқан экспонаттарымен танысқанымда есім­де жақсы сақталғандары майлы бояумен сал­ған неше түрлі ат тұқымдарының суреттері болатын. Оның ішінде өзіміз институтта профессор Красниковтың «Коневодство» (1975) атты тамаша жазылған кітабынан оқыған кейбір атақты араб, ақалтеке тұқымдарының арғымақтарын көргенде көптен таныстай, көзге жылы ұшырап, ерекше бір сезім пайда болғаны әлі есте. Алайда, менің бұл ғимаратқа бас сұққаннан ойлағаным, мұнда қазақтарға қатысты қандай сурет, жәдігер кездесер деген ой болатын. Тіпті, кездеспей қала ма деп қобалжығаным да есімде. Қуанышқа орай, әртүрлі композициядан тұратын қоладан құ­йыл­ған аттардың мүсіндері арасынан сондай бір тамаша «Киргиз с беркутом», «Киргиз верхом на лошади ловит дичка», «Киргизский косяк на отдыхе» секілді скульптураларды көргенде көңілім орнына түсіп, тек бұл қырғыздар емес қазақтар ғой, сол замандағы патшалық Ресейдің солақай саясатын қарашы, оның кесірі мынадай өнер туындаларына да жабысқанын-ай деп ыза болға­ным есте. Әрі бұл пікірімді экпонаттармен таныстырып жүрген музей қызметкеріне де айтып едім. Бұл нағыз қазақтар, өйткені киген киімі, басындағы тымағы куә, бұлтартпайтын айғақтар деп тырысып баққам…

Өткен жылдың желтоқсан айында жол түсіп, іссапармен Мәскеуге барғанымда тағы да осы жылқы музейіне соқтым. Алғашында айшықты ғимарат алдында тұратын әсем екі атты көре алмай аң-таң болып тұрып қалдым. Үлкен есік­тері де жабық. Сұрастыра келе музей орналасқан ғимаратта күрделі жөндеу жүріп жатқанын, ал экспонаттар уақытша университеттің кітапха­насына көшірілгенін білдім. Салып ұрып оқу орны­ның алғашқы ректоры Н.И.Железнов атын­дағы 1 миллионнан астам кітап қоры бар орта­лық ғылыми кітапханаға келдім. Жылқы музе­йіне уақытша үшінші қабаттағы екі үлкен залды беріпті. Көптен көрмеген экспозицияларды тағы да аралауға кірістім. Ең басты ойым қазақы скульптуралардың жағдайы. Өйткені, ұзын-құлақтан естігенім – аумалы-төкпелі заман, өтпе­лі кезеңде далада тұрған екі аттың біреуі қолды болған. Бір сөзге қарағанда, Германиядан соғыс кезінде әкелінген трофейлік дүние болғандық­тан, немістер қайтадан алып кеткен дейді. Ал екінші сөз, белгісіз бір пысықтар ебін тауып, жымын білдірмей металға өткізіп жібергенге саяды.

Музей экспонаттарының басым көпшілігі – белгілі кескіндемеші, график және мүсінші­лердің жылқыны тақырып еткен нағыз өнер туындылары. Олардың ішінде атақты қылқалам шеберлері Серов, Врубель, Поленов, Рубо, Верещагин, Суриков бар. Дегенмен, жиналған кол­лекцияның негізгі бөлігін жылқы түлігі шығар­машылығында кездейсоқ емес, тұрақты орын алған суретшілердің туындылары құрайды екен. Сондай қатарда белгілі анималист пен баталис­тер Б.П.Биллевальде, П.Н.Грузинский, А.­Д.Кив­­­шенко, П.О. Ковалевский, А.П. Орловский, П.П. Соколов, П.К. Клодт, Е.А. Лансере, М.А. Авилов, Т.П.Гапоненко, М.Б.Греков, Н.С.Самокиш ең­бек­тері атауға тұрарлық. Олардың арасынан орыс өнеріндегі анималистік бағыттың негізін қалау­шы Н.Е.Сверчковтің (1817-1898) еңбек­тері құн­дылығымен ерекшеленеді. Музейде оның жылқы туралы 450-ге жуық картина, акварель, суреттер мен литографиялары сақталыпты.

Ал бүгінгі күнгі экспонаттар арасынан менің көзіме ерекше бір әсемделген ертоқым түсті. Бұл жәдігерді тағдыры аянышты аяқталған Ливия­ның бұрынғы басшысы Муамар Каддафи ресми сапармен келгенде Ресей президентіне сыйға тартқан екен. Музей қызметкері Ю.­Н.Кузне­­цо­ваның айтуына қарағанда, ең көне экспонат­тар­дың бірі 1795 жылы Орлов желісті тұқымының негізін салушы Свирепый II айғырына мініп түскен атақты жылқы заводының басшысы, граф Орловтың тірі кезінде салынған суреті екен. Қатарлас қойылған екі аттың қаңқасы да талай сырды бүгіп тұр. Олардың біреуінің аты «Бычок», ал екіншісінің аты «Улов» болғаны тақ­тайшада жазылыпты. Қастарына бұл жануар­лардың тірі кезінде салынған көркем картиналары ілініпті. Улов ақ боз болса, Бычок қарагер екен. Бұлар өз кезінде көптеген рекордтар иесі болыпты. 1836 жылы 3 шақырымды олардың біреуі 45 секундта шауып өтіпті.

Музей кез келген адам үшін ашық. Оған тек Мәскеу тұрғындары ғана емес, көптеген қала қонақтары Ресейдің түкпір-түкпірінен, жақын және алыс шетелдерден келетін көрінеді. Ме­нің:«Қазақстаннан да келушілер бар ма?» деген сұрағыма музей директоры Иоланта Ивановна Бондаренко: «Әрине, бар. Айталық, өткен жылы сіздерден қоғам қайраткері, академик Серікбек Дәукеев келіп, экспозициялармен танысып, жылы лебізін білдіргені жадымызда», – деп жауап берді.

Музейдің бай қоры оның әртүрлі көрмелерге тұрақты қатысуына мүмкіндік береді. Тек соңғы жылдарда ғана мұндағы экспонаттар Мәскеу, Санкт-Петербург, Киев, Париж, Лейпциг, Хельсинки қалаларында өткен көрмелерде көр­сетіліпті. Ал музейдің 1994-1995 жылдарда АҚШ-тың Луивилл қаласындағы (Кентукки штаты) «Кентукки Дерби» және Руидозо қаласының (Нью-Мехико штаты) Жылқы музейінде өткізіл­ген жылжымалы көрмесі елдің керемет қызығу­шылығын тудырып, жарты жылдың ішінде 150 мыңнан астам америкалықтар тамашалапты.

Ал енді осы музейдің біз үшін тағылым боларлық тұсы, құндылығы неде деген сауалға орай туындаған ой-пікіріме келейін. Жоғарыда өзім атап кеткен қазақтарға қатысты ат мүсін­дерінің авторы атағы тарихта қалған Е.А.Лансере (1848–1886) екен. Бұл адамның өмірі қызғы­лықты өріліпті. Оның атасы Пауль Лансере Наполеон армиясының соғыста тұтқынға түскен майоры, орыс жерінде тұрақтап, азаматтығын алып, тамырын тереңге жіберіпті. Оның баласы жол қаты­­настары инженері Людвиг Паульдан (Александр Павлович) болашақ мүсінші Евгений Александрович туады. Алайда, оның негізгі мамандығы заң­­гер екен. Ал мүсіндеу өнерімен өз бетімен айналысып, Н.И.Либерих секілді тұл­ғаның шеберханасынан тәлім алып, тәжірибе жинайды. 1867 және 1876 жылдары Парижде болып, ондағы музей­лердегі өнер туындыларымен танысып, қоладан мүсіндер құюдың қыр-сырын зерттейді. 1872 жылы Императорлық Сурет академиясы оған 1-ші дәрежелі суретші деген атақ береді.

Е.А.Лансере жыл сайын Ресейдің біраз жерін, Украина, Кавказ, Башқұрстан, Кырым және Орта Азия, оның ішінде Қазақ даласын аралайды. 1883 жылы Алжирде болады. Шебер өз қолынан шыққан мүсіндерімен Лондон (1872), Вена (1873), Парижде (1873) өткен Дүниежүзілік көр­ме­лерге қатысады. Оның туындылары Ф.­Ю.Шопен, Н.Ф.Штанге, А.Моран, К.А.Бертоның жеке меншік шеберханаларында және Оралдың шойы­н зауыттарында құйылыпты. Оның мүсін­дерінің саны 300-ден асады екен. Е.А.Лансе­ренің туындылары нақтылығымен қатар, сонша­лықты дәлдігімен ерекшеленеді. Сондықтан да оның еңбектері көптеген халықтардың – қазақ, баш­құрт, Кавказ халықтарының, Дон казактары­ның жылқы шаруашылығын зерттеуге бай материал дер едік. Соның бір жарқын көрінісін біз жазып отырған музейдегі оның қазақ даласынан сыр шертетін еңбектері.

Мүсіндер атауын орыс тілінде, яғни тұпнұс­қасымен бергенді жөн санадық. Алғашқы жәдігер «Киргиз верхом на лошади ловит дичка» деп аталады. Мүсінші онда қоладан құйылған салт атты қазақтың қашып бара жатқан асау атқа құрықты салып шірене тартып жатқан сәтін соншалықты әсерлі бейнелепті. Оны автор арнаулы тұғырдың үстіндегі жер бедеріне орнатыпты. Тұғырдың алдыңғы жағындағы бетіне асауларды қуып бара жатқан жылқышылар бейнеленген. Мөлшері – 23х62х43см. Оның осы мүсінінің көптеген туындыларынан шоқтығы биік екенін байқадық. 2006 жылы Мәскеуден шыққан «Этнографические мотивы в русской кабинетной бронзовой скульптуре второй половины XIX века в собрании галереи «Кабинетъ»» атты орыс мү­сіншілері мен суретшілерінің 38 өнер туындысы берілген кітап-каталогтың сыртқы бетінде ай­тыл­ған асауды құрықтап жатқан қазақ жыл­қы­­шысының суреті беріліпті.

Келесі қола мүсін – «Киргиз с беркутом». Көлемі 55х44х26. Онда салт атты қазақтың оң қолында қанаттарын жайып жіберген бүркіт, оң жақ қанжығасында салбыраған түлкі, ер тоқым­ның алдыңғы қасында жатқан мылтығы бейнеленген. Мүсіншінің бұл туындысы да сондайлық асқан үлгілі шығарма екені бірден көзге түседі. Осы еңбек Е.А.Лансеренің 300-ден астам туындылары арасынан таңдап алынып, 1998 жылы Ресей поштасының 150 жылдық тойына арнайы шығарған конвертте бейнеленуі бұл шығар­маның аса биік бағаланатынын айқын айғағы десек қателесе қоймаспыз.

Соңғы сөз еткелі отырған мүсін «Киргизский косяк на отдыхе» (табун с двумя табунщиками) деп аталыпты. Бұл жоғарыда аталған екі мүсінге қарағанда көлемді үлкен композицияны құрай­тын туынды екен. Осы топта төрт ат пен (бір ат ерттеулі) үш құлыннан тұратын жылқылар үйірі бейнеленіпті. Оларды бағып жүрген бір бала сыбызғыда ойнап отырса, ал қасындағы бала жанында жатқан құлынды сипап отыр. Жерде бір ертоқым жатыр. Алдыңғы қатардағы бір жыл­қының тіпті басылған таңбасына дейін көрініп тұр. Қазақтың тұрмысын бейнелейтін осы бір көріністі соншалықты тамаша шеберлікпен бере білген жатжерлік адамның өнеріне еріксіз ризашылық сезімде боласың. Тұғырдың мөлшері – 41х85см.

Жалпы, Е.А.Лансеренің аталған еңбектерінің барлығы да ХIХ ғасырдың екінші жартысына жатады. Бұл мүсіндер жоғары әдеби және техни­калық деңгейде орындалған коллекциялық туындылар. Қоладан құйылған аңшылық және этно­гра­фиялық әшекей фигуралар заманында іскер адамдар мен шенеуніктердің кеңсесінің сәнін келтірген бұйымдар болған. Жасалу уақыты бо­йын­ша антиквариаттық мүліктер қатарына жатады.

Мақаланың басында жылқы малының қазақ үшін орны қаншалықты екенін айтқан едік. Ал осы төрт түлік малдың төресі деп жүрген жылқыға бізде қандай құрмет көрсетілуде, соның ішінде өзіміздің діттегеніміз, оған арналған музей біздің елде бар ма деген сауал туындаған еді. Осы жасқа келгенше ол туралы естімегендіктен, интернетке жүгінуге тура келді. Одан 40 жыл ғұмырын жылқыны зерттеуге арнаған тарих ғы­лымдарының докторы Ахмет Тоқтабайдың 2011 жылы жарық көрген кітабынан хабардар болдым. Ол кісі былай депті: «Тағы бір үлкен мә­селе, Жапония, Ресей, Испания, Англия секіл­ді өркениетті елдердің бәрінде дерлік жылқы му­зейі бар. Ал бізде, оның отанында осы жа­нуар­ға арналған бірде-бір музей жоқ. Кезінде Өзбекәлі Жәнібеков ағамыз қазақ ұлттық аспап­тарының қандай керемет музейін ашты. Бүгінде оған әлем таңғалады, себебі, бір ғана саладан музей ашу деген – қиын, сонымен қатар, мәде­ниетіміздің соншалық бай екендігін паш ететін іс. Қазақ жылқысының музейін ашуды қол­дайтын адам, құзырлы орындар табылса, мен ол музейдің қанша бөлмеден, қандай экспонаттан тұруы керек, бәрін қамтитын концепциясын да түзіп қойдым. Бүкіл Қазақстан, қала берді, Моңғолия, Қытай, басқа да елдерді аралаға­ным­да кімнің қолында қандай жәдігер барын жадыма түйе жүрдім. Соның бәрін жинақтап, музейді ашуға, жабдықтауға бас-көз бола алар едім. Мемлекет қолдаса, не болмаса, қаржылы азаматтар қол­даса, мен бұл жылқы музейінің күллі әлемді таң­ғалдыратын музей болатынына 100 пайыз кепіл­дік бере аламын».

Жағдай белгілі болды. Ал Ресей болса арнайы жылқы шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты, бірнеше жылқы музейлеріне қоса, ешкіге де музей ашыпты (Урюпинск қаласында – Ө.С.). Ал Америкада тіпті жылқы тарихы институты бар екен.

Жарайды, болашақта ұлтжанды азаматтар болса музей де ашылар. Ал уақытты созбай жоғарыда тілге тиек еткен қазақтың тұрмысы мен мәдениетінен сыр шертетін тарихи құн­дылықтар, мүсіндердің көшірмесін жасаттырып, Астана мен Алматының музейлеріне әкеліп қойса, қалың жұртшылықтың қызығу­шылы­ғын тудырарына сенім мол.

Өмірзақ СҰЛТАНОВ,

Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік

университетінің профессоры.