Көпэтносты Қазақстан үшін тұрақтылықты, этносаралық келісімді қамтамасыз ету – мемлекеттік саясаттың маңызды басымдықтарының бірі, әлеуметтік-экономикалық және саяси реформаларды жүргізудің негізгі міндеті болды.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары беделді халықаралық сарапшылар Қазақстанның этностық және діни қақтығыстар салдарынан ыдырап кетуі мүмкін деген болжамдар айтқанын көпшілік ұмыта қойған жоқ. Збигнев Бжезинский өзінің «Ұлы шахмат тақтасы» кітабында Қазақстанды «Еуразиялық Балкандар», яғни, этноконфессиялық саяси қақтығыстар салдарынан тас-талқан болып бөлінуі мүмкін елдердің қатарына жатқызған еді. Бірақ бұл пессимистік болжамдар орындалған жоқ.
Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың саяси ерік-жігері халықтың бірлігін қамтамасыз етуге бағытталды. Бұл саясаттың өмірде іске асырылуы қоғамдық келісім мен жалпыұлттық бірліктің қазақстандық моделінде көрініс тауып, ол халықаралық тұрғыдан мойындалды. Оның бірқатар айрықша ерекшеліктерін атап көрсеткен жөн.
Біріншіден, ҚР Конституциясында этносаралық және конфессияаралық қатынастар саласын толықтай реттейтін нормалар бар. Ол «біз, Қазақстан халқы» деген сөздерден басталады, бұл әуел бастан-ақ елдің барлық азаматтарының ортақтығы идеясын білдіру үшін жазылған. Бұл ретте бізде аз ұлттар ұғымы қолданылмайды. Біз біргеміз, біртұтаспыз және үлкен ұлт немесе кіші ұлт деп бөлінбейміз.
Негізгі Заңның 1-бабында Қазақстан Республикасы қызметінің негізгі принциптерінің бірі «қоғамдық келісім» деп жария етілді. Барлық азаматтардың, олардың ұлтының қандай екеніне қарамастан, құқықтары мен бостандықтарының теңдігі бекітілген.
ҚР Конституциясының 39-бабында, 2-тармақта «ұлтаралық және конфессияаралық татулықты бұзатын кез келген әрекет конституциялық емес деп танылады» делінген.
Екіншіден, мемлекет ұлттық саясаттың ойластырылған стратегиясын іске асыра отырып, дәйекті түрде этносаралық қатынастар саласындағы тұрақтылықтың кепілі. Бұған мына фактілер дәлел болады: Тәуелсіздіктің 26 жылы ішінде тек ҚХА қызметіне қатысты мәселелер бойынша Конституцияға, «Қазақстан халқы Ассамблеясы туралы» Заңға екі рет түзетулер қабылданды. Президенттің 10-нан астам Жарлығы шықты. ҚХА-ның орта мерзімді кезеңге арналған (2011 жылға дейін) стратегиясы іске асырылды, Қазақстан халқы Ассамблеясының 2025 жылға дейінгі даму тұжырымдамасы қабылданды.
Бұдан басқа, мемлекеттік бірегейлікті қалыптастыру тұжырымдамасы, «Этносаралық және конфессияаралық келісімнің қазақстандық моделін жетілдірудің 2006-2008 жылға арналған бағдарламасы», басқа да құжаттар әзірленіп, іске асырылды. Яғни, этносаралық келісім мәселелері мемлекет пен қоғамның басты назарында. Осының арқасында Қазақстан бейбітшілік пен келісімді қамтамасыз етудің ең теңдестірілген және тиімді жүйелерінің біріне ие болды. Ол Елбасы белгілеген келесі негізгі қағидаттарға негізделген:
Үшіншіден, Елбасының саяси ерік-жігерінің арқасында этностық және діни қатыстылығына қарамастан, азаматтық тең құқықтылықтың нақты институционалдық тетіктері құрылып, дәйектілікпен жетілдірілуде.
Негізгі институт – 1995 жылы консультативтік-кеңесші орган ретінде құрылған Қазақстан халқы Ассамблеясы. Оны құру идеясын Елбасы Н.Назарбаев 1992 жылы өткізілген Қазақстан халықтарының I форумында жария еткен болатын. 2007 жылғы конституциялық реформа Ассамблеяны конституциялық мәртебесі бар мекеме ретінде бекітті. Ассамблеяға кепілді түрде парламенттік өкілдік қамтамасыз етілді, ал ол сайлайтын Мәжілістің 9 депутаты Қазақстанның этностық топтары мүдделерінің барлық жиынтығын құрады. Мәжілістің қазіргі шақырылымында 31 адамнан тұратын ҚХА депутаттық тобы жұмыс істейді, оған Парламенттегі барлық партиялардың өкілдері кіреді. Облыстық мәслихаттарда да осындай топтар құрылған.
2008 жылғы қазанда «Қазақстан халқы Ассамблеясы туралы» Заң қабылданып, ол оның қызметін нормативтік-құқықтық реттеуді, орталықтағы және өңірлердегі институционалдық вертикаль бірлігін қамтамасыз етті.
Ассамблея қазақстандық бірегейлікті қалыптастыру және қоғамдық келісімнің конституциялық қағидатын іске асыру тетігі ретінде әрекет етеді, бұл – азаматтық қоғам мен мемлекеттің диалогтық алаңы. Оның қызметі қоғамдық келісім мен бірлікке қатысты Конституция нормаларының толық, табысты және сөзсіз іске асырылуын қамтамасыз етеді.
Бүгінде Ассамблея қамқорлығымен 1025 этномәдени бірлестік (ЭМБ) жұмыс істейді, оның ішінде 28-і республикалық мәртебеге ие. ЭМБ активі – 348 мың адам. Елімізде 40 Достық үйі, ал Алматы қаласында – Республикалық Достық үйі Ассамблеяның көпфункционалды ресурстық орталығы ретінде жұмыс істейді. 2009 жылы Елбасының тапсырмасы бойынша ҚХА Ғылыми-сараптамалық кеңесі (ҚХА ҒСК) құрылды. Оның құрамында 52 ғалым, зерттеу институттарының басшылары мен қоғам қайраткерлері бар. Барлық өңірлерде ғылыми-сараптамалық топтар құрылып, олардың қызметіне 300 ғалым мен сарапшылар тартылған. Бұл топтар үшін өңірлік жоғары оқу орындары ғылыми базалар болып табылады.
ҚХА ҒСК-нің ғылыми-әдістемелік және білім беру базасы – Президент жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы, онда Этносаралық және конфессияаралық қатынастарды зерттеу орталығы ашылған.
Барлық өңірлерде Ассамблеяның қамқорлығымен облыстық, қалалық, аудандық және ауылдық деңгейлерде, сондай-ақ ірі кәсіпорындардың ұжымдарында 3014 Қоғамдық келісім кеңесі және 1753 Аналар кеңесі құрылған. Олар жергілікті жерлерде, халықтың өзекті мәселелерін шешуге, соның ішінде қақтығыстардың алдын алу саласында белсенді қатысады.
ҚХА қызметінің бір бағыты – қоғамдық келісім саласында медиацияны дамыту. Инклюзивті желіге 1 республикалық және 32 өңірлік кеңес, сондай-ақ 628 медиация кабинеті кіреді. ҚХА медиаторларының саны – 863.
Ассамблея қайырымдылықтың дамуына жәрдемдеседі. Жыл сайын қайырымдылық ұйымдары мен донорларының жалпы республикалық науқаны мен «Қайырымдылық керуені» форумы өткізіледі. 2018 жылы тұтастай алғанда ел бойынша 17 мыңнан астам қайырымдылық іс-шаралары болып өтті, 400 мыңнан астам адамға жалпы сомасы 10,4 млрд теңгеге тең болатын көмек жасалды.
2017 жылы меценаттық және қайырымдылық қызметін дамытуға сіңірген еңбегі үшін «Жомарт жан» төсбелгісі тағайындалды. 2017-2018 жылдарда бұл төсбелгі 78 меценатқа табыс етілді.
2011 жылы «Қазақстан халқы Ассамблеясы кәсіпкерлерінің қауымдастығы» құрылған болатын. Оның республиканың барлық өңірлерінде өкілдіктері бар. Қауымдастықтың қызметі бизнес-жобаларды қолдауға, инновацияларды, жаңа технологияларды, инвестицияларды тартуға және енгізуге, кәсіпкерлік топтарды шоғырландыруға бағытталған.
2017 жылдан бастап Ассамблеяның жаңартылған көпфункционалды assembly.kz веб-порталы іске қосылды.
Бесіншіден, этностардың мәдениетін, тілдері мен дәстүрлерін дамыту үшін барлық мүмкіндік жасалған.
Ұлттық театрлар: ұйғыр, корей, неміс, өзбек театрлары табысты еңбек етуде. Алғашқы үшеуі 2017 жылы «академиялық» деген мәртебеге ие болды.
Қазақстандық этностардың мәдениетін, дәстүрлері мен тілдерін дамытуға қолдау көрсету үшін мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс бөлінеді.
Осылайша, Қазақстанда этносаралық келісімді қамтамасыз етудің тиімді саяси-құқықтық және институционалдық-басқарушылық жүйесі қалыптасты.
Бүгінде елдегі этносаралық қатынастар тұрақты. Әлеуметтік мониторинг деректері бойынша, респонденттердің 93%-ға жуығы өзара достықты қолайлы және тыныш деп бағалайды, осы саладағы мемлекеттік саясатты қолдау деңгейі де шамамен 93%. Респонденттердің 97,0%-ы өзінің біртұтас Қазақстан халқына жататынын мақтанышпен айтады. Биылғы жылдың басында қоғамдық сананы, әлеуметтік саясатты жаңғырту міндеттерін көрсететін ҚХА дамуының жаңартылған тұжырымдамасы (2025 жылға дейін) қабылданды. Әлеуметтік-демографиялық және этносаралық салалардағы ғылыми жұмыстардың 2018-2020 жылдарға арналған жиынтық жоспары дайындалды. Қазақстан халқы Ассамблеясының өңірлік ассамблеялары үшін үлгілік модель ретінде Нұр-Сұлтан қаласының Қазақстан халқы Ассамблеясын дамыту бағдарламасы іске асырылуда.
«Рухани жаңғыру» бағдарламасы мен Президенттің бес әлеуметтік бастамасын ілгерілету бойынша ағартушылық жоба әзірленді. ҚХА «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында 2018 жылы барлық алты жоба бойынша 770-тен астам іс-шара өткізілді. Ассамблея «Қазақтану» мәдени-ағартушылық жобасы, «Ұлы дала елінің киелі мұрасы» тарихи-экологиялық жобасы сияқты өз жобалары мен акцияларын да өткізеді.
Сонымен қатар этностық ортада кәсіпкерлікті дамытуға және этностардың тарихи отандарымен экономикалық ынтымақтастықты пайдалануға баса назар аударудың маңызы зор.
Екіншіден, Қазақстан халқы Ассамблеясы қоғамдық сананы жаңғырту және осы процеске барлық қазақстандық этностарды тарту процестерінің драйверлерінің бірі болып табылады. Бұл ретте «Қазақтану», «Мәміле», «Мың бала» сияқты жобаларды іске асыру елдегі мәдени-тілдік ортаны одан әрі үйлестіруді, ортақ құндылықтардың, мақсаттар мен міндеттердің бірлігін қамтамасыз етуге бағытталған.
Рухани-мәдени интеграция үдерістерінің маңызды құрамдас бөлігі – тарихи сананы жаңғырту барлық этностарды біріктіруші бірлік негіздері, біздің дүниетанымымыздың, халықтың өткені, қазіргі күні және болашағының іргелі негізі болып табылады.
Үшіншіден, Қазақстан халқы Ассамблеясы XXI ғасырда азаматтық бірегейлікті қалыптастырудың және оны ел азаматтарының әрбір жаңа буынында молайтудың маңызды тетіктерінің бірі болып қалады. Жаһандану жағдайында бұл егемендік пен тәуелсіздікті сақтау шарттарының бірі, ұлттық қауіпсіздік факторы болып табылады. Осылайша, алдымызда қоғамда бейбітшілік пен келісімді қамтамасыз етуде, жан-жақты жаңғырту үдерістерінде Ассамблеяның рөлін одан әрі күшейту бойынша жұмыстар, сондай-ақ қазақстандық қоғамды рухани жаңартуға белсенді қатысу міндеті тұр.
Халық Ассамблеясы Нұрсұлтан Назарбаевтың жеке бастамасы бойынша құрылған біріктіру мен ықпалдастықтың бірегей институты және солай болып қала береді. Ол әу баста-ақ қоғамдық өмірмен астаса өріліп, жоғары позицияға ие болды. Алдыңғы сессияда сөйлеген сөзінде Елбасының Ассамблея біздің еліміздегі бейбітшілік пен келісімнің шынайы сақтаушысына айналғанын атап өтуі кездейсоқ болмаса керек!
Жансейіт ТҮЙМЕБАЕВ,
