Бұл мәселе адам құқын бұзудың үйреншікті амалына айналып отырғандай әсер қалдырады. Бүгінде еңбек етуші адамдардың құқы бұзылғанын жиі естиміз. Адал маңдай тері сіңген жалақыларын ала алмай жүргендер баршылық. Бұған қоса өндірісте адамдардың жарақаттануы, қаза табу жағдайлары жиі кездеседі. Мұны тек біз емес, еліміздің Кәсіподақтар федерациясы да жасырып отырған жоқ. Олар Қазақстандағы өндірістік жарақаттану салдарынан қаза болу оқиғаларының көптігіне алаңдаушылық білдіреді. «Жыл сайын өндірістік жарақаттан 200-ден астам адам қаза табады. Қаза болғандардың 65%-дан астамы жұмыс берушілердің кінәсінен болған», деп көрсетілген Кәсіподақтар федерациясының Үкіметке жолдаған хатында. Ал Үкімет мұндай келеңсіздіктердің бар екенін білмейді емес, біледі. Бірақ сондай кемшіліктерге жол берілетіні ойландыра қоймайтындай. Оның себебі неде?
Себебі көп айтыла бермейді. Жұмыс беруші мен жұмысшының Ата Заңымыздағы құқы бірдей болғанымен, еңбек құқын сақтауда ол жүрмейді. Содан міндетті түрде дау туады. Мұның себебін сұрап, Үкіметке сұрау салған Парламент Сенатының депутаты Рысқали Әбдікеров статистикалық мәліметтер көрсеткендей, қазіргі кезде еңбек дауларына қатысты сот істері өсуде дейді. Мәселен, 2017 жылы соттарда еңбекақы төлеу талаптарының бұзылуына қатысты 1 783 әкімшілік іс, ал 2018 жылы 1939 іс қаралған, яғни мұндай істер 1 жылдың ішінде 8,7 пайызға артқан көрінеді. Сондай-ақ Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің мәліметіне сәйкес, 2019 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 139 кәсіпорындағы 6 мың 200 жұмыскердің алашағы 1 млрд 940 теңгені құраған. Бұл кәсіпорындардың 77 пайызы, яғни 105-і (1,5 млрд теңге берешек) банкротқа ұшыраған.
Бұдан бөлек, бүгінде әсіресе ауыл шаруашылығы саласында жұмыс істейтін жұмысшылар да кезінде шартқа отырмағандықтан, жалақыларын уақтылы немесе мүлде ала алмау, ал кейбір жағдайларда жалақының орнына ауыл шаруашылығы өнімдерін алу фактілері кездеседі (бидай, шөп, көкөніс және т.б). Мұның салдары жұмысшы күшінің жетіспеушілігін туғызып, маман кадрлардың тұрақтамауына әкеп соқтыруда. Алайда, халықаралық тәжірибеде әлемнің бірқатар елдері, мәселен Қытай, Испания, Жапония секілді мемлекеттерде жұмыс берушілердің еңбекақы төлеу талаптарын бұзу фактілері қылмыс ретінде танылып, жазалау шаралары қолданылады. Бізде неге солай болмайды?
Міне, осы әлемдік тәжірибе көрсеткендей, егер кәсіпорында адам өлімі орын алса, оған себеп болған мыңдаған қауіпті жағдайдың да бар болғаны дейді кәсіподақ өкілдері. Бірақ, жұмыс берушілер осы қауіпті жағдайларды көбінесе назарға алмайды. Осы тұрғыдан алғанда, өндірістегі өлім жағдайлары – тіркелмеген заң бұзушылықтардың салдары көрінеді.
Осыған орай біз Бас прокуратураға хабарласқан едік. Олардан алған жауабымызда: «Азаматтардың еңбек құқықтарын қорғау – прокуратура органдары қызметінің басым бағыттарының бірі», деп бірден жауап қайырды қоғамдық мүдделерді қорғау қызметі бастығының орынбасары Р.Смағұлов. «Сөзсіз, ең басты міндет – жұмысшылар алдындағы жалақы бойынша берешекті өндіріп алу. Жалақы бойынша берешектің ең жоғары көрсеткіші 2009 жылдың қыркүйегінде тіркеліп, көлемі 5 млрд теңгеге жеткен және одан әрі жоғарылау үдерісі байқалған. Осы орайда прокуратура органдары мемлекеттік органдар жұмысының қарқынын арттырып, деректермен алмасу жолға қойылды, дебиторлар мен борышкерлердің мүлкін іздеу бойынша жұмыстар басталды», дейді ол.
Алайда, 2017 жылы прокуратура қызметін реттейтін заңнамаға өзгеріс енгізілген соң, яғни «Прокуратура туралы» Заңның қабылдануымен прокурордың нұсқаулар енгізу және оларды мәжбүрлеп орындатуға жіберу өкілеттігі алынып тасталған. Содан бастап еңбек құқықтарын қорғау жөніндегі жұмыстағы негізгі рөл уәкілетті органдарға: Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігіне және жергілікті атқарушы органдарға берілген көрінеді. Мүмкін еңбек дауларының, өндірістік жарақаттардың да көбейіп кеткен сыры да осыдан шығар. Қатаң бақылау болмаған жерде былық та орын алатыны белгілі ғой. Демек, жедел түрде қандай да болмасын бір шара қолданылуы тиіс.
Соған орай Қазақстан Кәсіподақтар федерациясы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігіне еңбекті қорғау және техника қауіпсіздігі, сонымен бірге жұмыс берушілердің жауапкершілігін күшейту мәселелері бойынша еңбек заңнамасына бірқатар түзету енгізуді ұсынып отыр. Олар Кәсіпкерлік кодексінен өндірістік жарақатпен, жазатайым оқиғалармен байланысты коммерциялық құпия болып табылатын нормаларды алып тастауды, жұмыс орындарындағы кемшіліктерді жою мен құрал-жабдықтардың техникалық жағдайын жетілдіру бағытында әлеуметтік мақсатты көздейтін жұмыс берушілерге салықтық жеңілдік жасауды, еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау мәселелері бойынша жұмыс берушілерге әкімшілік және қылмыстық жауапкершілік шараларын күшейтуді қалайды. Еңбекті қорғау жүйесінің рөлін күшейту мақсатында нысанға алдын ала ескертусіз бару мүмкіндігі мен өндірістегі жазатайым жағдайлар мен кәсіби сырқаттарды есепке алу мен бақылау жүргізудің бірыңғай ақпараттық жүйесін жасауды, өндірісте зардап шеккендерді, кәсіби сырқаттарды және жоғары дәрежелі кәсіптік қауіпті салада еңбек ететін қызметкерлерді жұмысқа орналастыру үшін Кәсіптер атласын жасау қажеттігін алға тартады.
Бірақ бұдан нәтиже шығып, адал еңбектерін даулап жүрген, Конституциялық құқын қорғай алмай соттасып жүрген жандардың жағдайы жақсарар ма екен? Бір сөзбен айтқанда, кез келген жұмысшы мен қызметкердің еліміздің заңдарына сай алаңсыз да қысымсыз пайдалы еңбек етуіне жаппай мүмкіндік туар ма екен?
