Сарыкөл ауданындағы айдыны 3,5 мың гектар болатын Сарыкөлдің бетінде өлі балықтың қалқып жүргені байқалды. Мұндай көрініс Торғайдың төрінен ағып жатқан Қабырға өзенінде де болды. Қостанай қаласының бір шетіндегі Тарелочка деген көлшікте, Ұзынкөл ауданындағы Большое Меньшиково көлінде де балық өлді. Аспанға құйынмен қамыс ұшса, «Самарқанды жау алды» деп үдергендей, «Қостанайда, Торғайда балық қырылып жатыр» деген ақпараттар, суреттер әлеуметтік желіде, кейбір жергілікті бұқаралық ақпарат құралдарында пайда болды. Бұл көріністен алғашқыда «Сиаль» ЖШС директоры Виктор Яблонскийдің де жүрегі шайлығып қалғандай еді. Бірақ қашаннан су жағалап өскен Виктор Николаевич балықтың қырылуын өзінше топшылады.
– Биыл қыс қарсыз, әрі суық болды ғой. Балық Сарыкөлде қырылған жоқ, көлге жақын жерде Кеңес Одағы кезінде шаруашылыққа пайдалану үшін қолдан жасалған шұңқыр бар, аумағы бір гектардай болады. Біраздан қар суы түспей әрі биыл бетін қар жаппаған соң, тереңдігі бар-жоғы бір метрдей ғана шұңқырдағы қалың мұз астында балықтар оттегіден ашығып, қырылып қалған. Қар еріп, су жайылған кезде қалқыған өлі балықтар көлге өткен. Негізі бұл қайталанып тұратын табиғи құбылыс, – дейді Виктор Николаевич.
Торғайдағы Қабырға өзенінің де бетінде өлі балық қаптап кетті.
– Аралбай ауылы жағында саяз, өзеннен бөлінген су бар. Қалың қатқан мұздан қырылған балық қар ерігенде жайылған сумен өзенге түскен, – дейді «Сыма-К» шаруа қожалығының жетекшісі Манат Кәрбозов. Қабырға өзенінен 340 килограмм өлі сазан және торта балықтар сүзіп алынды. Мұның барлығынан дер уақытында хабардар болған облыстық орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі аумақтық инспекциясы, экология департаменті қызметкерлері жедел іске кірісті. Экология департаменті зертханасының қызметкерлері балық қырылған су айдындарынан, балықтан сынама алды. Нәтижесінде табиғи апаттың саяз суларда мұздың қалың қатуына байланысты оттегінің аздығынан болғанын жазған. Анықтамада Тобыл су бассейндерінің айдындарында темір элементі мөлшерден көбейгені, бірақ лабораториядағылар мұның табиғи үдеріс екенін, одан балыққа қауіп болмағанын да жазады. Сонымен облыс экологтары берген анықтама бойынша, балық қырылуынан кейінгі судың тазалығы нормаға сәйкес, ешқандай химиялық ластану, ауру тарататын жұқпалы заттар жоқ. Осымен жұртшылықтың көңілі орнына түскендей болды, өңірдегі су айдындарында қырылған 400 килограмнан аса өлі балық өртеліп, көзі жойылды.
Осымен іс бітті ме? Жоқ, қайта су айдындарының экологиясында, балық шаруашылығында өзекті мәселелер бас көтерген сыңайлы. Облыстық орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі аумақтық инспекциясының бөлім бастығы Таңат Смайыловтың айтуынша, Тобыл – Торғай өңірінде өзен-көлдердің барлығын қосқанда 8 мыңнан астам су айдыны бар. Оның ішінде 802 көлде жергілікті маңызы бар балық шаруашылығын дамытуға болады деп белгіленген. Өңірдегі табиғат пайдаланушы 150 кәсіпкер 228 көлді балық шаруашылығымен айналысу үшін жалға алған, резервте 574 су айдыны бар. 2018-2019 жылдардың күзгі-қысқы маусымдарында облыстағы шаруашылықтар иелігіндегі су айдынында мұзға 55373 қыстау шұңқыры, 1900 шамасында мұз ойықтар жасалған. Ойықтарға 4485 қамыс баулары қойылған, 174 техника тартылған, 5,5 мың текше метр су айдалған. Ал қалған мыңдаған су айдындарына күтім жасалмайды, қыста мұзын ойып жатқан ешкім жоқ. Мамандардың айтуына қарағанда, бұл мүмкін де емес. Мысалы, Сарыкөл ауданындағы «Сиаль» шаруашылығы Сарыкөл көлінде қыс бойы шұңқырлар, мұз ойықтарын ояды. Ал осы көлге іргелес, әлгі балық қырылған қазаншұңқырға қол тигізбейді, өйткені шаруашылықтың балансына кірмейді.
– Бізде мәселені түбірінен қарайтын уақыт жеткен секілді. Облыста өткен ғасырдың ортасында жасалған мәлімет бойынша, 8 мың шамасында су айдыны бар. Оның азайып-көбейгенін ешкім білмейді, әлі күнге дейін сол мәліметті көлденең тартып жүрміз. Ең бастысы, өңірдегі су айдындарына қайтадан санақ жүргізіліп, түгендеп тіркеу керек. Аз болса да, саз болатындай етіп, суы терең көлдерді ғана балық шаруашылығына беру орынды емес пе? Кейбір көлшіктердің тереңдігі 1-1,5 метрден аспайды. Балық шаруашылығына байланысты өзен-көлдерге жасалатын жұмыстың барлығы ғылыми көзқарас тұрғысынан қайта қаралса игі еді, – дейді Т.Смайылов.
– Табиғат қорғауда кейбір заңдылықтар сақтала бермейді. Егінге жерді жыртқанда соқа көлдерді кемінде 500 метр қашықтан айналып өтуі керек. Бұрын осылай ететін. Қазір осы 300 метрге дейін кемітілгені былай тұрсын, ереже сақталмайды. Ал бұл көлдердің кебуіне әкеліп соғады, сорланып, тұзданатыны да содан, – дейді Виктор Николаевич.
Табиғат, аңшылық, балықшылық туралы қалам тартатын облысқа белгілі әріптесіміз Анатолий Ермолович те биылғы балықтың қырылуын қардың аз түсуінен, табиғатта қайталанып отыратын эпизодтық құбылыс деп біледі. Бірақ табиғатқа қарсы ісіміздің салдары аз емес екенін де айтады.
– Қостанай – Торғай өңіріндегі көлдердің 90 пайыз балығы қырылып тұратын су айдындары қатарына жатады. Өйткені қыс қарсыз, мұздың бетін қар жаппаған, қара суық болған жылдары қалың мұз астында ең алдымен шортан, алабұға, тұқы, торта балықтары қырылады. Балшық, тұнбаға көміліп қалатын мөңке балық итжандылықпен көктемге жетеді, әйтеуір. Мұның қалай алдын алуға болады? Балықтың қырылуынан мелиоративтік балық аулау ғана құтқарады. Қазір әуесқой балықшыларға бес килограмнан артық балық аулатпайды. Ғасырлар бойы су жағалаған аталарымыз, орысы да, қазағы да көлден балық аулап күн көрмеп пе еді? Одан көлдің балығы таусылып қалған жоқ еді. Ал қазір балығы жоқ, суы у татитын бос көлдер жетерлік. Бізде табиғат қорғау жүйесі балыққа келгенде тым бюрократ, жедел, тиімді шешімдер қабылдауға қауқарсыз, лимиттік қысымы көп, – дейді Анатолий Ермолович.
Әрине бұл жерде табиғатқа қаскөйлікпен қарайтын, оңай пайда табу үшін балықты электр тогымен қырып салатын немесе техника күшін қолданатын броконьерлерге қарсы тиісті шара туралы әңгіме бөлек. Сонымен қатар бізде ихтиолог мамандардың жоқтығын инспекция мамандарымен бірге табиғат қорғаушылары да, табиғатқа жанашырлықпен қарайтын әуесқой балықшылар да айтып отыр. Елімізде мұндай маманды дайындайтын білім ордасы туралы ақпарат та естілмейді. Жергілікті маңызы бар балық шаруашылығымен айналысатын көлдерге мониторинг жүргізу әлсіз, бұл тіпті атүсті ғана жүргізіледі. Көлдерді жалға алып, балық шаруашылығымен айналысып отырған жеке кәсіпкерлердің де су айдынын күтуге, табиғи апаттардың орнын толтырып отыруға материалдық ресурсы тым жұтаң. Мысалы, оларда қажетті техникалар жоқ.
Адамзатпен қоса табиғаттағы тірі жанның бәрі бір кеменің үстіндегі жолаушы іспеттес. Сондықтан көл кепсе, балық қырылса, ол тек табиғат қорғау мекемелерінің ғана шаруасы болуы керек пе?
– Біз ауа райы болжамын алдын ала біліп отыру үшін «Қазгидромет» РМК облыстық филиалынан мәліметтер сұрағанбыз. Бірақ олар бізге қызметтің ақылы екенін айтты. Ал бізде ондай қызмет үшін арнайы қаржы қаралмаған, – дейді Таңат Топышұлы. Осы орайда ғалым-агроном, Қазақстанның Еңбек Ері, марқұм Валентин Двуреченскийдің жыл сайын көктемгі дала жұмыстары алдындағы қостанайлық диқандардың басқосуында Қостанай – Торғай өңірінде 4 жыл құрғақшылық, бір жыл қарлы, жаңбырлы жыл болып, табиғи циклдың айналып отыратыны туралы айтқаны еске түседі. Мұның өзі диқанға ғана ескерту емес, табиғат қорғау ісінде, оның ішінде су айдындарын қорғау мен пайдалануға деген жаңа көзқарасты та талап ететіндей. Сонда табиғатқа қарсы шаппай, оның ыңғайымен жүргенде балық та, барлығымыз да аман боламыз.
