«Құлпытас қараймыз» деген соң әдеттегідей тас бетіндегі мүкті қырып тазалайтын темір сымды щетканы, бор, пышақ, т.б. асай-мүсейді ала шықтық. Айболаттың күрегін іле кеттік. Негізі бұл сапарды ұйымдастырған – БҚМУ-дың ғылыми жұмыстар жөніндегі проректоры, жағырапия ғылымдарының кандидаты Қажымұрат Ахмеденов екен. Өте зиялы, өз саласының білікті маманы, бөкейлік Қажымұрат Мақсұтұлын бірер жыл бұрын Айболат таныстырған болатын. Сонымен, жоғарыдағы төртеуміз, жас ғалым Уәлихан, аудармашы Владислав деген жігіт бар, тартып кеттік.
Қаладан ұзап, жаңа көпірмен Жайықтың сол жағына, Бұқар бетке шықтық. Теректі ауданына қарасты Жаңаөмір ауылдық округінің тарихи атауы – Мәмбетбай, советтік ныспысы – Социализм болған шағын ауылы облыс орталығының іргесінде, тіке тартса 15-20 шақырымдай жерде орналасқан екен. Күрежолдан оңға бұрылып, қалың тоғайды аралап, егіс алқабын жағалап, қара жолмен құйғытып келеміз. Кешікпей сай-сала басталып, суы мол көлге айналды. Қалтарыстарда әлі ерімеген қар көрінеді.
Төменгі бөлігі төрт қырлы қашалған ескерткіштің күнбатыс бетіне бір-бірінің үстіне шырша тәрізді орналастырған үшбұрыштарға марқұм туралы мәліметтер жазылған. Құлпытасты қызғылт сары мүк басыпты. Мүкті қырнап, тазалап, мәтінін оқу үшін сөмкемнен щеткамды шығара бергенімде, Жан-Луканың жан даусы шықты:
– Не істегелі жатырсыз?! Тиіспеңізші! Бұл деген – Сіздің тарихыңыз ғой! Темір щеткамен ысқылағанда неше ғасыр тұрған ескерткіш бүлініп қалады ғой!
– Тазаламасақ, мәтіні оқылмайды ғой.
– Сонда да тиіспеңізші! Пожалуйста! – Шетелдіктің жалынышты даусынан соң өзіміз ыңғайсызданып, щеткамызды сөмкеге қайта жасырдық. Мүк басқан көне ескерткішті сипалап, айналдыра қарап, негізгі мәліметтерді оқығандай болдық. «Кердері руы Жабағы тайпасы... Жантөре баласы Қабыл опат болды 25 жасында 1872 жылы...».
Қалған ескерткіштердің көбі кердері руының Көтермен тайпасына, соның ішінде Шот аймағына жататынын байқадық. Ескерткіштің төменгі жағына қашалған кердері руының Шөміш таңбасы көзге оттай басылады. 1835 жылы 30 жасында қайтыс болған Орман баласы Мұқаш, 1851 жылы 21 жасында дүниеден өткен Мәлика Тінәліқызы, 1853 жылы 22 жасында бақилық болған Ғабдоллаұлы Ғабдул-уахид, 1893 жылы 86 жасында марқұм болған Шомбықұлы Жиенбай, 1878 жылы 92 жасында дүние салған Көркем Елемесқызы, 1850 жылы 73 жасында қайтқан Бәкіш Татырбайұлы... Бұлардың бәрі бір-бір адам, бір-бір тағдыр ғой. Байтөлек қажының баласы Ғабд... 1890 жылы 24 жасында марқұм болыпты. Тастемір Төбетұлына қойылған құлпытастың төменгі жағы сынып, жоғалыпты.
Орал қаласына жақын маңда, Жайық бойын ежелден кердері, тама, табын секілді жетіру бірлестігіне кіретін рулар жайлағанын білетінбіз. Соның ішінде кердерінің Көтермен тайпасы – әйгілі Әбубәкір кердерінің ағайындары болып келеді. Ақынның осы өңірде туғаны тарихтан мәлім.
Көне қорымда көптен адам жерленбегені байқалады. Біздің көзімізге түскен ең «жаңа» құлпытас 1903 жылды көрсетіп тұрды. Жан-Лука Бонора сынған, жерге құлаған ескерткіштің көптігіне таңғалып, «Бұларды біреулер әдейі қиратқан жоқ па екен?!» деген күдігін айтты. Өзі жерде жатқан тас сынықтарын қолына алып, біз әуелі көрген ескерткіштен әдейі сындырылғанын көрсетті. Шынында да құлпытастың төрт бұрышынан қашап көтерілген төрт мүйізшенің төртеуі де сынып, жерде жатыр екен. Италиян археологі орнына қойғанда, үйлесе кетті.
Бұл жердің атауын, тарихын арамызда ешкім білмейді екен. Қандай да бір дерек сұрау үшін бір-екі шақырым алға жүріп, шағын ауылға тап болдық. Бұл Теректі ауданы Жаңаөмір ауылдық округіне қарасты Социализм ауылы екен. Кезінде миллионер Шаған кеңшарының №3 бөлімшесі болыпты. Сұрастыра жүріп 81 жастағы Мыңжасар Байтақов деген ақсақалды тауып алдық.
Бір қызығы, дәл осы ауылдың ішінде Кеңес өкіметі келместен бұрын мешіт болыпты. Бір тақуа кісі өмірден өтерде «қабірімде бес мезгіл қасиетті Құран даусын естіп жатайын» деп, өзін осы мешіт қабырғасына жерлеуді өсиет еткен екен. Бүгінде мешіт те, қабір орны да жермен бірдей тегістеліп кетіпті.
Иә, елдің шетінде, желдің өтінде тұрған аймақтан отаршылдықтың ізі анық байқалады. Жер-су атаулары өзгертіліп, ата тарих аяусыз жойылды. Туған жеріміздің тарихын тірнектеп жинамасақ, дайын дерек, әзір ақпарат еш жерде жоқ.
зертте мені!»
деп Мұқағали Мақатаев жырлағандай, іздеген жанға Ұлы даламыздың беретін қазынасы көп-ақ. Бұған Орал қаласынан алты қадам ұзап шыққанда-ақ көрген-білгеніміз дәлел...
