Көне саз аспаптары

Жұма, 1 ақпан 2013 7:15

КӨРЕГЕНДІКТІҢ, КӨРЕ БІЛГЕНДІКТІҢ ЖЕМІСІ

2008 жылы жазда Орталық Моңғолияның Баян-хонғор (Байқоңыр) аймағының Ғалуты (Қазды көл) деген жеріндегі сағана тастағы жазуға тап болдық. Онда: «Ізгілік-чор сегіз түрлі аспапты меңгергендіктен [оның құрметіне] қатты тас­тан барық (ғибадатхана) орнаттық».

Жұма, 1 ақпан 2013 7:15

КӨРЕГЕНДІКТІҢ, КӨРЕ БІЛГЕНДІКТІҢ ЖЕМІСІ

2008 жылы жазда Орталық Моңғолияның Баян-хонғор (Байқоңыр) аймағының Ғалуты (Қазды көл) деген жеріндегі сағана тастағы жазуға тап болдық. Онда: «Ізгілік-чор сегіз түрлі аспапты меңгергендіктен [оның құрметіне] қатты тас­тан барық (ғибадатхана) орнаттық». Бұл жәдігерлік б.з. VІІ-VІІІ ғ.ғ. мұрасы-тын. Өйтсе, Көк түрік дәуірінде ұлы сазгер Ізгілік-чорға арнап ғибадатхана орнатып, халық басын көтеріп ұлықтаған екен. Ізгілік-чор сазгер 8 түрлі саз аспабын меңгеріпті. Ол қандай аспаптар? Міне, осы сұрақ бізді мазалай бастады. Сол жылы б.з. V-VІ ғ.ғ. куәгері Атадомбыраны қолға ұстап, бүкіл қазақ халқынан сүйінші сұрап қуандық. «Жүргенге жөргем ілінеді» деген үмітпен біз ізденісімізді тоқтатпадық. Шетелдік археологиялық қазбаларды, ғылыми еңбектерді, тарихи жәдігерліктерді қопарумен болдық.

Мына тарихи ақпаратқа көз салыңыз, біздің жыл санауымыздың 198 жылы Шығыс Хань династиясының патшасы Линди ғұндардың киіміне, киіз үйіне, ханның есір (тағына), олардың тамағына және кұнхоу        () мен сыбызғысына () назары ауып, патша сарайына алдыруға бұйрық беріпті («Соңғы Хань-наме ХХІІІ», 1894. 108-б).

Сыбызғы

Сыбызғы бүгінгі күнге дейін жетіп отыр. Қазір бұл аспап түркі (қазақ, башқұрт, тува), моңғол (халқа, ойрат-қалмақ) халықтарының саз аспабы санатында. Б.з.д. 80-жылы ғұндардың тұтқыны болған қытайдың Хань династиясының елшісі: «Күн батып кеткеннен кейін ғұндардың сыбызғысының (Ху цзя. ) үні зарлап, жылқылары кісінеп, сиырлары мөңіреп тыныштық бермей, ұйқы қашырады. («Алдыңғы Хань-наме. LІV»,1894.)» деп жазған.

2011 жылы қазба жұмысын жүргізген байырғы түркілердің Шатыртау жерасты кесенесінің көмігінен (панорама) табылған атты сарбаздың қолына сыбызғы ұстатып мүсіндегені сөзімізге дәйек. Бұл мүсін б.з. 630-680 жылдарына тән.

Сыбызғының шығу тегіне байланысты Алтай қазақтарының арасында төмендегідей аңыз сақталған. Онда: бұрынғы өткен заманда Ертіс өзенінің бойында бір кейуана ұлы екеуі өмір сүріп жатыпты. Баласы Ұлы Алтай тауында аң аулап, ну орманның ішінен жеміс теріп анасын асырайды екен. Қасиетті Алтайдан бас алатын өзен суы таудан сарқырай ағады екен. Сарқыраманың үні жас жігітті бала кезінен еліктіріп, небір тәтті қиялға алып ұшыпты. Небір ғажайып сезімге бөлепті. Абыз Алтай күңірене ән салып, белгісіз бір жұпар әуен желпи аймалап тұрғандай күй кешіпті. Аңнан қолы босай қалса күні бойы сарқыраманың жағасына барып оның даусын тыңдап, ғажайып әуеніне беріліп отырады екен. Кейде күннің батқанын да байқамай қалатын болған. Осылайша жүргенде бір күні сарқыраманың етегінен ай десе аузы, күн десе көзі бар ғажайып сұлу қыз шыға келеді. Жігіт аузы ашылып, көзін жұмып таң-тамаша болады. Сонда қыз:

– Әй, сері жігіт, сен әр күн сайын осы сар­қырамаға келіп үніне елігіп отыра­сың, бұның себебі не? – дейді.

Жігіт не айтарын білмей, абдырап қалады. Қыздың даусы мөлдір бұлақтың сылдырындай, демі Алтайдың самалындай үп етіп, бір ғажайып сезімге енді. Сәлден соң жігіт:

– Осы күркіременің құлап аққан әрбір тамшысынан су перісі Ертіс арудың даусын естігендей боламын. Үйге барсам да, далада жүрсем де, тауға шықсам да құлағымнан кетпейді, – дейді.

– Сері жігіт, олай болса мен саған бір амал үйретейін, – деп өсіп тұрған қурайды кесіп алып сыбызғы жасап беріпті де сұлу қыз Ертістің толқынына түсіп ғайып болыпты. Сол күннен бастап жігіттің қиялы су перісі сұлу қызға ауады. Жатса-тұрса да қыз қиялынан кетпейді. Су перісінің жасап берген қурай сыбызғысымен оған арнап «Ертіс толқыны», «Алтай толғауы», «Сарқырама» атты күйлер шығарады. Міне, бұл аңызды Моңғолияның Баян-Өлке аймағының Дэлүүн өлкесінің тұрғыны, 75 жастағы Дарияхан ақсақалдан 1972 жылы жазып алып едім. Дарияхан ақсақал аталмыш үш күйді орындап та берген еді.

Сыбызғы туралы, оның шығу тегіне байланысты аңыз осылайша халық жадында сақталыпты. Ортаазиялық түркілер қой қозысынан, түйе ботасынан жерісе, сыбызғы тартып соның әуенімен төлін алдырады деген ақпарат қытай деректерінде сақталған екен (Eberhard W. Leidіn. 1942).

Сонау ежелгі ғұндардың заманынан жалғасқан асыл мұра бүгінгі күні қазақ халқының рухани құндылықтарының біріне айналды. Қазаққа 2 мың жылдан астам қызмет етіп келе жатыр.

Құнқоу (қобыз)

Жоғарыда сөз еткен Шығыс Хань династиясының патшасы Линдай-құмар болған Құнқоу (қобыз ) саз аспабы қақында қытайдың тарихи жазбаларында көп айтылады. Ғұндардың бұл саз аспабын кейін қытайлар меңгеріп, өздерінің саз аспаптарының қатарына қосқан.

Әйгілі тарихшы-мәдениеттанушы У.Евер­хард: «Хан династиясының дәуірінде (б.з.д. 206-б.з. 220 ж.ж.) Орта Азия халықтарының «Құнқоу» атты саз аспабын қытайлар алып пайдаланған. Ферғанада өмір сүрген қаң­лылар, самарқандық түріктер құнқоу саз ас­пабының отаны» (Eberhard W. Leidіn. 1942.) де­ген тұжырым жасаған.

Ежелгі және байырғы қытай тілінің  ма­маны, Хань, Таң дәуірінің қытай ие­ро­глиф­терінің ғылыми транскрипциясын жасаған ғалым Б.Карлгерн «Құнқоу» атауы «қобыз» сөзінің көне формасы деген тұжырымға келген «Орта Азия мен Қытай мәдениет тарихынан (б.з.д. ІІ ғ. – б.з.VІІІ ғ.)» атты еңбектің авторы зерттеуші Б.А.Рифтин «құнқоу – ішекті аспап, оны шертіп те, ысқылап тартып та ойнайды» (Б.А.Рифтин. Из историй культурных связей, Средней Азии и Китая // ПВ. 1960. № 5. 122-б.) десе, белгілі қытайтанушы А.Г.Малявкин де бұл тұжырымды қолдайды. Бұл сөйтіп, екі автордың да ақпараты бір жерден шығады. Құнқоу аспабының ең көне түрі Оңтүстік Түркістан (Шыңжаң) Қотанның Чемо ауданының Жағұнлұқ деген қорымынан 1996 жылы археологиялық қазба кезінде табылды (A Grand view of xinjang`s cultural … 1999.)

Ұзындығы (шанағы, мойнымен) 87,6 см. Шанақтың астыңғы түбінде  деген (кейіптегі) тесік бар. Онда Үш ішектің ізі қалған. Біздің топшылауымызша ішекті қылдан жасаған сияқты. ҚХР-дың жерінен табылған Құнқоу шамамен б.з.д. 475-221 жылдарға келеді.

Суретте: Ғұн қобызы (б.з.б. 475-221 ж.ж.)

Шығыс Түркістан

Қотонның Жұғнылық қорымынан табылған ғұн қобызы. Б.з.д 475-221 жылдардың жәдігері деп білеміз.

Қобыз шанағындағы  таңбасы байырғы сақтардың (скиф)  таңбасы. Бұл таңба байырғы түркі бітіг жазуынан буындық (силлабограмма) кезеңінде saq (скиф) деген атауды таңбалаған. Кейін бітіг жазуға реформа жасаған кезде байырғы дәстүршілдікті сақтап – as/ys деп оқылатын «S» таңбасының мәнін белгілейтін болған дегенді еңбегімізде дәлелдегеміз.

Келешекте өнертанушылар, шеберлер бұл аспаптың жаңғыртпасын жасап өнер бәйгесіне қосар деген үміттеміз.

Шаңқобыз

Қазақ, қырғыз, өзбек, тува, алтай халықтары бүгінге дейін шаңқобызды ұлттық саз аспабының бірі ретінде пайдаланып келеді. Моңғол текті бурят, қалмақ, халқа, торғауыт, дағұр, ойрат, монғол, ҚХР-дағы ішкі моңғолдардың ортасына шаңқобыз мол таралған.

Тунгус текті эвенк, нанайлар, манжур сібелері, шүршіттер (чжурчжен), жапонның Хоккайда аралына Орталық Азиядан барған айн тайпасы сияқты Тынық мұхит жағалауындағы халықтар бұл саз аспабын кең түрде қолданады. Шаңқобызды пайдаланушы халықтар бұл аспапты өздерінің ұлттық дүниесі деп біледі.

Шаңқобызды шеберлер қамыстан, темірден, сүйектен, ағаштан жасаған.

Шаңқобызды өзбектер «чангкобыз», сібірлік түріктер «хомус», моңғолдардың көбі келқуыр (тіл қобыз) деп атайды. Дағур моңғолдары «мұғры» десе, Хоккайда аралының айындықтары «мүглі» деп атайды екен. Бұл атауға қарағанда ту бастағы атауы «мүглі» немесе «мұғлы» болған болуы да мүмкін. Бұл үшін Орталық Азиядан айындар Хоккайдаға қай дәуірде барғанын анықтау керек. Айндықтар жапондардай нәзік емес, палуан денелі, тік қабақты боп келеді. Шаңқобыздың ең көне түрі Моңғолия Төв (Орталық) аймағының Алтынбұлақ сұмынының (өлке) жерінен табылды. Моңғолияның астанасы Уланбатыр қаласынан 130 шақырым қашықтықта, атақты Тул дариясының оңтүстік шығыс өңірінің Морин-толғой (Атбасты) деген жердегі ғұндардың қорымына 1989 жылы археологиялық қазба жұмысын жүргізген кезде табылған.

Австрияның Вена қаласындағы Адам­­зат тарихы, Санкт-Петербургтағы Ан­тропология және этнография, Ре­сей Федерациясы Халықтарының этно­гра­фия­лық мемлекеттік мұражайларына дү­ниежүзі халықтарының жүздеген саз аспаптары қойылған. Солардың қатарында шаңқобыз да бар. Олардың ең көнесі 150-200 жыл бұрын ғана жасалған мұралар. Археологиялық қазбадан табылған ежелгі шаңқобыздар жоқ. Біз сөз етіп отырған ғұн­дардың шаңқобызы екі мың жыл бұрынғы құндылық. Жоғарыдағы мұражайдағы экспонаттар мен мына ғұн мұрасын салыстырып қарағанда шаңқобыздың жалпы пішіні көп өзгермеген. Соңғы жылдары қазақ, тува, моңғол шаңқобыздарының тілшесінің ұшына ілмек тегершік орнатса, кей жағдайда тартпа жіп байлаған.

Ғұн дәуірінде қолданыста болған шаңқобыз осылайша мыңжылдық тарихтың сұрыптауынан өтіп, ХХІ ғасырдың талғампаз ұрпақтарының эстетикалық және рухани байлығын молайтуға олжа салып келеді.

Флейта ұстаған атты сарбаз (б.з. VII ғасыр)

Флейта

2011 жылы археологиялық қазба жүр­гіз­ген Шатыртау (Майхан-ул) жерасты ке­се­несінен саз аспабын ойнаған атты сар­баздардың бірнеше мүсіні табылды. Солардың бірі – екі қолымен төрт қос түтікті флейталық үрлемелі аспапты ұстаған атты сарбаз. Флейталық аспаптың сыртын керамикамен қаптаған. Мұндай флейталық аспаптарды қазір Венгриядағы қыпшақтар пайдаланады. Өзбектерде екі түтікті немесе қос түтікті «қошнай» атты флейталық аспап бар. «Най» көне түркі тілінде түтікше деген мағына береді. Бұл саз аспабының мөлшері, атауы туралы бізде мәлімет қазірше болмай тұр.

Қыпшақ

Флейталық үрлеп ойналатын «қыпшақ» деп аталатын саз аспабы туралы әл-Фараби өз еңбегінде атап өткен екен (Б.Сарыбаев «Қазақтың музыкалық аспаптары». 1981.). Ал П. Юдин деген орыс зерттеушісі «Қырғыздар (қазақтар)» атты этнографиялық зерттеуінде әсерлі әуен шығаратын саз аспабы туралы қызықты ақпарат қалдырған. Онда: «…қысқа екі қамыс түтікше (най) үрлеген қарынның аузына қосып байланады. Сол най түтікшеден шығатын үн «волынканың» үніне ұқсас» деген дерек қалдырған (Бұл Б.Сарыбаев кітабында көрсетілген). Таң дәуірінде Орхон түріктердің ортасында болған Вэн Сунь деген адамның жолжазбаларында мына бір дерек келтірілген. «Өлген адамның мүрдесін шығарғанда түріктер бетін жыртып қайғылы ән салып (жоқтау айтып) жылайды. Осы кезде ат үстінде тұрған адам тері дорбаның аузына екі түтікше байлаған саз аспабын ойнап тұрады. Оның себезгілете әуез шығарып, күрсіне боздаған қайғылы үні адамның қабырғасын қайыстырып, не бір аянышты сезімге жетелейді. Бұл аспапты түріктер  (цюше) деп атайды екен» (Вэн Cунь. «Ежелгі дәуірдегі көшпелілер туралы белгілеу». 1951. 18-бет). Синолог Г.Карлгерн, тарихшы А.Н.Бернштамдар  деген иероглифті «цюше» деп оқып, «қыпшақ» деп жаңғыртыпты (А.Н.Бернштам Избранные труды… 1997. с. 264).

Бүгінгі күні Алматыдағы Ықылас Дүкенұлының атындағы ұлттық саз аспаптар мұражайында қыпшақ аспабы сақтаулы тұр. Ғасырлар бойы қазақ халқы қолданып келген бұл аспапты «желбуаз» деп те атайды. Әл-Фараби сөз еткен, Вэн Сунь, П. Юдиндер сипаттамасын жасаған осы желбуаз аспабын Көк түрік дәуірінде «қыпшақ» деп атаған болуы мүмкін. Қазақ халқының домбырасының өзін кезінде екі түрлі атаған. Біздің бүгін «Абай» домбырасы деп атап жүрген аспабымызды кезінде «қыпшақ» домбыра деп, эллиписойд шанақты домбыраны «оғыз» домбырасы деп те атағаны мәлім. Дәл осы сияқты байырғы заманда «қыпшақ» деп аталған үрмелі аспапты кейін «желбуаз» деп атаған болуы әбден мүмкін.

Желбуаз (қыпшақ) сияқты аспапты белорустар, француздар бүгінге дейін оркестрінде пайдаланып келеді. Волынка іспеттес бұл аспапты белорустар «дуду» деп атайды екен. «Дуду» славян лексиконы емес. Түрік, моңғол тілдерінде «ән, әуен» деген мағына береді. Өйткені, Жошы империясының құрамына славян халықтары кіргеннен (1240 жылдары) кейін ғана бұл аспап Еуропаға, белорустарға тараған болуы мүмкін.

Дабыл

Бұл аспап қазақпен бірге жасасып келе жатқан ежелден белгілі мұра. Дабылды аспап аң аулағанда, ұлы жиынға шақырғанда, әскери жорықтарға аттанарда, жан беріп жан алысқан бетпе-бет шайқастарда, жорықтарда жер қайысқан қолдың рухын көтеріп, намысын жану, айбынын асырып, айдарынан жел естіру мақсатында қолданатын болған. Дабыл, кепшік, даңғара аспабының сипаттамасы, түркі халықтары ортасында кең түрде қолданған, оның сипаттамасын Б.Сарыбаев кезінде жеріне жеткізе жазған. Сондықтан біз тарапымыздан қысқаша қайыруды жөн көрдік. Қытай деректерінде ғұн дәуірінде дабыл әскердің байрақ, туының дәрежесінде құрметтелетінін дәлелдейтін екі дерекке кез болдық. Қытайдың «Ши цзи» дерекнамасында: «Б.з.б. 119 жылы қытайдың қолы ғұндарға жорық жасаған кезде қытай әскерінің қолбасшысы Хо Цюй-бин ғұндардың шығыс дацзян князінің туы мен қоса дабылын тартып алды» (В.С.Таскин. 1968.) деген дерек қалдырыпты. Тағы да В.С.Таскиннің айтуынша аталмыш дерекнамада: «Сол жылы (б.з.б. 119 жылы) қытай қолы ғұндардың шығыс қанатының көсемінің туын, дабылын тартып алды» дейді.

Ендеше бұл ежелгі дәуірден түркілер үшін дабыл аспабы елдіктің, ұлттың қасиетті символы болған тудың дәрежесінде құрметтелетінін көрсетеді. Дабыл – әскердің рухы, жаны, айбыны. Сондықтан да ту мен дабыл елдіктің, егемендіктің бір нышаны десек, еш артықтығы жоқ.

Пипа

Пипа – төрт немесе алты қыл ішекті, таяқшамен (шыбықпен) ұрып ойнайтын саз аспабы.

Б.з.б. ІІ ғасырда жазылып сақталған Лю Си деген адамның «Ши-мин (атаулар анықтамасы)» атты еңбегінде пипа саз аспабы туралы деректер қалған. Онда ғұндардың пипа атты саз аспабын қытайлар алып пайдаланғаны туралы айтылады (Eberhard W. 1941. А.Г.Малявкин 1974.). Бұл аз десеңіз Қытайдың Таң династиясының заманында Ортаазиялық түркілерден пипа аспабын жақсы меңгерген сазгерлерді маман ретінде арнайы шақырумен Қытайға апарып, талапкерлерге үйрететін болған (Еверхард. S. 260). Сол дәуірде Ортаазиялық түркілер пипа аспабын кең көлемде қолданған екен (Eberhard W. 1941).

Қытайдың қазіргі саз аспабын зерттеу­ші­лері төмендегідей қорытынды жасаған. «Б.з.б. 246-207 жылдары өмір сүрген қытайдың Цинь династиясының заманында қытайға кіріп келген жаттың аспабы. «Пипа» атауы қытай лексиконы емес» – деген тұжырым жасаған (В.С.Таскин 1968.).

Біз жоғарыда бүгінгі күні көбі көмес­кі­ленген ежелгі саз аспаптары туралы жеке-жеке түсініктеме бердік. Не үшін?

Адам жүрген жерде сезім бар. Сезім бар жерде адамгершілік бар. Адам мен табиғат, қоғам мен адамның қатынасын, мына дүн-дүниенің болмысын дыбыс, ырғақ немесе әуенмен суреттеп, адамның жан жүйесіне ләззат беретін бірден-бір құрал – саз аспаптары.

Саз аспаптары сол халықтың этно­психологиясын, әлемді сезінуін, өмір сүру ерекшелігін, шаруашылығы мен оны меңгеру дәстүрін, дүниетанымы мен табиғи ортаның ерекшелігін, сол қауымның ұлттық болмысын, бет-бейнесін көрсететін, айқындайтын ғажайып құрал.

Ежелгі және байырғы түріктер әлемді, қоршаған ортаны сезіну, оны өнер тілімен айтып, ұлтына, халқына жеткізу үшін қаншалық дәрежеде рухани қуатты болғанын осы саз аспаптарға қарап түсінеміз. Сонымен қатар, олардың шығармашылық ойлау қабілетінің деңгейі қандай биік дәрежеде екеніне көз жеткіземіз. Саз аспабының үнін түріктер Тәңірдің жеткізіп отырған үні, сезімі деп қабылдаған. Сазды үнді «жұпар күй», жан жадыратар «жұпар самал» деп түсінген. Қуанышына қуанып, қайғысына жұбанып, саз аспабының әуенімен тарихын жазып қалдырған.

Қаржаубай САРТҚОЖАҰЛЫ,

филология ғылымдарының

докторы, түркітанушы.