Ал БНБ берген ақпарат басқа: ақпанның соңында жеке тұлғалардың берешегі 6,07 трлн теңгені құрапты. NPL үлесі (өтеу мерзімі 90 күннен кешіктірілген несие) 2019 жылдың ақпан айында 1 пайызға төмендеп, 13,7 пайызға жеткен. Ал Ұлттық банк бүкіл қарыздың 8,3 пайызы NPL дейді.
Сарапшылар бұл жердегі айырмашылықтың себебін Ұлттық банктің тек банк секторы бойынша статистика ұсынатынын, ал БНБ бүкіл нарықты қамтуға тырысатынымен түсіндіреді. Қаржы сарапшыларының пайымдауынша, төлем мерзімі 90 күннен кешіктірілген несие үлесі проблемалық несиелерді қайта құрылымдау арқылы төмендетілуі мүмкін. Яғни, заңды әдіспен борышкерлік келісім уақытын ұзартады. Бірақ рейтинг агенттіктері қайта құрылымданған қарызды таза деп бағаламайды, оны проблемалық портфелге қосады.
«ALPHALUX Consulting» компаниясының бас сарапшысы Сергей Полыгалов бізге берген сұхбатында Ұлттық банктің ресми статистикасы да, рейтинг агенттіктерінің көрсеткіштері де шындықтан алшақ екенін айтты.
– Шындықты айту қиын. Қарыз туралы егжей-тегжейлі ақпаратты банктерде отырған несие жөніндегі мамандар ғана біледі. Ал басқаларына ақпараттың толық жетпей қалу ықтималдығы басым, – дейді ол.
NPL-дің жағымды динамикасын мамандар бөлшек несие бағытының өсімімен байланыстырып отыр. Себебі NPL-дің нақты көлемі 2018 жылы 17 пайызға артқан. Бұл факторға валюталық ипотеканың теңгеге аударылуы, банктерде тәуекелді төмендету стандарттарының қатаюы, проблемалық несиелерді есептен шығарып, оның коллекторлық компанияларға берілуі себеп болған.
– Алдағы уақытта нарықта бөлшек несие саласын қоса алғанда, проблемалық несие көлемі төмендейді деп болжап отырмыз. Оған несие қоржынының өсімі мен жаңа несиелердің сапа тұрақтылығын қамтамасыз ететін экономикалық жағдай, проблемалық несиелерді ақырындап жабу немесе есептен шығару әсер етпек, – дейді С.Полыгалов.
Үкіметтің қолдауы үлесті төмендетті
Былтыр қараша айында Халықаралық валюта қоры Орталық Азия елдерінде проблемалық несие рейтингі бойынша 65 пайызбен Тәжікстан көш басында екенін ескерткен-ді. Қазақстан 45 пайызбен екінші орында. Әзербайжан – үшінші (37 пайыз), Қырғызстан – төртінші (35 пайыз), Армения – бесінші (23 пайыз), Грузия алтыншы орында (16 пайыз).
Қаржы сарапшысы Мақсат Халық ресми статистика бойынша проблемалық несиелердің үлесі 10 пайыз болуы мүмкін екенін айтады. Себебі Үкіметтің банк саласына қаржылай қолдау көрсетуі проблемалық несиелердің үлесін біршама азайтты.
– Банктердің нақты экономикаға несие беруінде аздап болса да өсім бар. 2018 жылы экономикаға берген несие – 13,5 триллион теңгедей. Шынын айту керек, коммерциялық банктердің қаржы жағдайы, сосын несиелік портфелінің сапасы міндетті түрде макроэкономикалық ахуалға байланысты. Өндіріс қалай дамиды, банктердің қоржыны да солай жақсара түседі. Онсыз мүмкін емес. Макроэкономикалық ахуал жақсарғанда ғана банк секторы еңсе тіктейді. Бұл бір-бірімен байланысты, – дейді М.Халық.
Проблемалық несиелердің есептен шығарылуы отандық банктерге тиімді
Еске сала кетелік, 2012 жылдың 11 қаңтарында Ұлттық банк «Проблемалық несиелер қоры» АҚ-ын құрған-ды. Қордың алғашқы міндеті үмітсіз және күмәнді активтерді бағалап, анықтайды. Одан табыс табу үшін кепілдегі мүліктерді де сатып алды. Құқықтық нормативте «қаражат тарту үшін бұл қор арнайы бағалы қағаздар шығарып, жинақтаушы зейнетақы қорларына, банктерге орналастырылады. Облигацияны Ұлттық банк те сатып алуы тиіс» делінген.
Жалпы, мамандардың пайымынша, аталған қор өз функциясын баяу атқаруда. Бірақ қор ашылғалы бері оның бағалы қағазын сатып алуы туралы мәселе көтерілген жоқ, ұсыныс та айтылған жоқ.
Банктер өзіміз құтыламыз деп үміттенеді. Ал сарапшылар болса «қордың қызметін толық жүргізуіне заң шеңберіндегі шектеулер бар» дегенді алға тартады. Оның басты себебі банктерде кепілде жылжымайтын мүліктердің тұрғандығында. Яғни, банкирлер жылжымайтын мүлік өз құнын жоймайды, қайта өседі деп ойлайды. Соған мүдделі. Олар кепілде тұрған жылжымайтын мүліктер проблемалық несие көлемінен 100 пайызға артық деп санайды. 2000 жылдың ортасындағы жылжымайтын мүлік бағасына қайта ораламыз деп үміттенеді.
Қаржыгер Бейсенбек Зиябеков тұтынушыға берілген несиенің өтелуі туралы мәліметтер статистика базасына енбегенін, ортақ жүйе жоқ екенін айтады. Жеке тұлғаларға берілетін несиенің артуы бағаның өсуіне және өндірістің даму мүмкіндігінің төмендеуіне соқтыратын тенденция.
Ал қаржыгер Ілияс Исаевтың айтуынша, халықаралық талапқа сәйкес банк капиталының 10 пайызы – акционерлердікі, 90 пайызы депозит салымдарынан тұруға тиіс. Бізде бұл заңдылық сақталмайды. Банктер банкрот болса, қайтарылмағанын проблемалы несиелер санатына енгізе салатынына әбден сеніп алған. Тұтынушылық несиелендіру көлемінің өскен себебі осы. Банк секторына қатысты заң талаптарын қатайту керек. 2013 жылдың желтоқсанында Ұлттық банктің кейбір реттеу шараларын жеңілдету туралы үкіметпен келісімін қаржы саласы да құптаған еді. Сарапшылар Ұлттық банк пен ірі банктер арасында жұмыс істемейтін несиелердің үлесін алдағы бес-алты жылда 10 пайызға дейін қысқартуды көздейтін жеке келісімдердің сол кезде бекітілгенін айтады.
– Ұлттық банктің жаңа саясаты қазақстандық банктерге несиелеуді ұлғайтудың жаңа кезеңін бастауға мүмкіндік берген еді. Бұл Үкіметтің экономиканы әртараптандыру мен өнеркәсіпті қарқынды дамытуға қатысты жоспарын іске асыруына көмектесер еді. Бірақ олай болмады. Енді қадағалауға негізделген тәсіл мен іскерлік қызметті жалғастыруға мүмкіндік арасындағы тепе-теңдік сақталғаны маңызды, – деп сөзін түйіндеді ол.
Банк секторын не күтіп тұр?
...Бұл сауалға қатысты Moody’s агенттігінің болжамы бойынша, биыл банк секторының қарқынды дамуын күтудің қажеті жоқ. Банктер несие қоржынының өсім қарқыны инфляция деңгейінен сәл жоғары болуы мүмкін.
– Пайыздық мөлшерлеменің жоғарылығына байланысты, 2019 жылы атаулы ішкі өнім өсімі баяулайды деп болжанғандықтан, қарыз алушылар тарапынан сұраныс та бірқалыпты болмақ, – дейді агенттік сарапшысы Владлен Кузнецов.
Проблемалық несиелердің де көлемі төмендейді. Оған алдыңғы жылдары жиналған қор есебінен шығын есебінде сызылуы немесе оларды қайтару бойынша атқарылып жатқан жұмыстар ықпал етеді. Оның үстіне, банк теңгерімін тазалау да жалғасып жатыр, «Цеснабанк»-тің проблемалық активтері Проблемалық несиелер қорына берілді.
В.Кузнецовтың пікіріне сүйенсек, әлемдік нарықта пайыздық мөлшерлеменің өсімі Ұлттық банктің монетарлық саясатының жұмсаруын бәсеңдетуі мүмкін.
– Ұлттық валюта бағамының құбылуы жергілікті нарықта пайыздық мөлшерлеменің төмендеуіне кедергі болып тұр. Банктердің өтімділік қоры жоғары. Проблемалық несиелерден тазалау арқылы 2019 жылы қаржы секторындағы капиталдың сапасы жоғарылайды, – дейді В.Кузнецов.
Сонымен, «Проблемалық несиелер қоры» шешетін проблемалардың аясы шынында да тым тар екеніне көз жете түседі. Одан басқа қандай жол бар? Бұл сауал сарапшылардың да басын қатыруда.
– Проблемалық активтерді сауықтыру, өкінішке қарай, өте ауыр және күрделі процесс. Өлімсіреп бара жатқан активтерге жаңа өмір беру үшін олар белгілі бір процедуралар мен механизмдерден өтуі тиіс. Онсыз іс алға баспайды. Мен бұл арада республикада ұзақ жылдарға созылуы мүмкін банкроттық процедураларды айтып отырмын. Бұл – соттасу, борышкерлердің талаптармен келіспеуі секілді жүйкеге салмақ салатын ұзақ та ауыр процедуралар. Тым ұзаққа созылуы қандай да бір дәрежеде банк секторының тез сауығуына кедергі жасайды. Бұл банктер бетпе-бет кездесетін және шешіп келе жатқан негізгі проблемасы, – дейді В.Кузнецов.
Оның пайымдауынша, егер алған қарызды қайтару мәселесін тиісті деңгейде нақтыланып, қалыпты төлем тәртібі орнамаса, ол анархияға апарады. Заңдар орындалмайтын болса, оны кейбір топтар қалауымен өзгерте берсе жақсылыққа апармайды. Мемлекеттің көмегі бәріне бірдей жетпейді және мәңгілік емес.
АЛМАТЫ
